مفهوم حقوق متقابل انسان و خداوند
از دیدگاه اسلام، خداوند و انسان دارای حقوق متقابل هستند. حقوق خداوند بر انسان به عنوان مجموعه‌ای از وظایف و مسئولیت‌ها تعریف می‌شود که بر اساس آنها، انسان موظف است خداوند را بشناسد، عبادت کند، شکرگزار باشد، وفادار باشد و بر اساس دستورات وی عمل کند و در مقابل سختی‌ها صبر نموده و تسلیم قضاء و قدر او باشد.
در مقابل؛ مفهوم حقوق انسان بر خداوند به معنای آن نیست که انسان‌ها حقی ذاتی بر خداوند دارند بگونه ای که خداوند موظف به رعایت آن باشد بلکه این حقوق بیشتر به معنای وعده‌ها و الطاف الهی است که خداوند به انسان‌ها داده و بر اساس فضل و رحمت خود به آنها پایبند است. این مفهوم در واقع نشان‌دهنده لطف و بخشش الهی نسبت به بندگان است و به نوعی می‌توان آن را انتظاراتی دانست که خداوند بر اساس وعده‌های خود برای انسان‌ها ایجاد کرده است. برخی از این حقوق به شرح زیر است:
حق هدایت: قرآن کریم در آیه 256 سوره بقره می‌فرماید: «اللَّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ»، «خداوند ولی کسانی است که ایمان آورده‌اند، آنها را از تاریکی‌ها به سوی نور بیرون می‌آورد».
حق بخشش و مغفرت: خداوند متعال در آیه 53 سوره زمر چنین می‌فرماید: «قُلْ يَا عِبَادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلَى أَنفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعًا»، « بگو ای بندگان من که بر خود اسراف کرده‌اید، از رحمت خدا ناامید نشوید، یقیناً خداوند همه گناهان را می‌بخشد».
حق زندگی و امنیت: خداوند زندگی را به عنوان یک حق اولیه به انسان‌ها بخشیده و امنیت را برای آنها تضمین کرده است. قرآن کریم در آیه 151 سوره انعام می‌فرماید: «وَلاَ تَقْتُلُواْ النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللّهُ إِلاَّ بِالْحَقِّ»، «و نفس محترمی که خداوند آن را حرام کرده است، نکشید مگر به حق».
این حقوق نشان‌دهنده رابطه محبت‌آمیز و مراقبت‌آمیز خداوند با بندگانش است و بر اساس رحمت و فضل خود، این حقوق را با شرایطی خاص برای انسان‌ها تضمین کرده است.
امام حسن مجتبی علیه‌السلام و حقوق متقابل خداوند و انسان
امام حسن مجتبی علیه‌السلام به عنوان دومین امام شیعیان و کسی که دارای جایگاه ویژه‌ای در تاریخ اسلام و معارف دینی است، نگاه عمیق و جامعی نسبت به حقوق متقابل انسان و خداوند دارد که این نگاه در سیره و سخنان او به وضوح دیده می شود.
از دیدگاه ایشان، اولین و مهمترین حق خداوند بر انسان، معرفت نسبت به یگانگی و پرستش خداوند است. مطابق نقل تحف العقول، ایشان در مورد حق خداوند بر انسان چنین می‌فرماید: «خداوند حق بزرگ‌تری بر ما دارد و آن این است که او را به یگانگی بشناسیم و در عبادت او، هیچ شریکی قرار ندهیم». ایشان سپس در بخش دیگری از سخنان شان که بواقع به حقوق متقابل انسان و خداوند اشاره دارد چنین می‌فرماید: «کسی که خدا را بشناسد و حق او را در عبادت ادا کند، همواره در راه هدایت قرار خواهد گرفت». و در جائی دیگر نسبت به رعایت اخلاص به عنوان حق خداوند عالم اینطور می گوید: « اى مردم هر كس براى خدا اخلاص ورزد و سخن او را راهنماى خود قرار دهد به راهى كه درست‌تر و استوارتر است هدايت مى‌شود و خداوند او را براى آگاهى و هوشيارى توفيق داده و به عاقبت خوش كمك كرده است»[1]. همه این احادیث دلالت واضحی دارند بر اینکه رعایت حق خداوند بر انسان – یعنی شناخت و ادای حق او- ملازم با حق انسان بر خداوند -یعنی هدایت الهی- است.
در کتاب تنبیه الخواطر و نزهة النواظر [2] حدیث دیگری از ایشان نقل شده که دقیقا بیانگر همین مفهوم است. در این حدیث، امام علیه السلام هنگامی که می خواهد حق عبودیت پروردگار را تصویر کند به ملازمه این حق با حق متقابل انسان می پردازد و چنین می فرماید: «مَنْ عَبَدَاللّهَ عَبَّدَ اللّهُ لَهُ کلَّ شَییءٍ»، « کسی که خدا را اطاعت و عبادت کند، خداوند همه چیز را مطیع او گرداند.»
از دیدگاه امام حسن مجتبی علیه‌السلام گاهی حقوق متقابلی که انسان بخاطر رعایت حق خداوند پیدا می کند آنقدر عظیم است که همه عالم نمی تواند به عنوان ثمن آن قرار گیرد. در یک حدیثی در همین زمینه چنین می فرماید: «لَوْ جَعَلْتُ الدُنْیا کلَّها لُقْمةً واحِدَةً لَقَمْتُها مَنْ یعْبُدُ اللهَ خالِصاً لَرَأَیتُ أَنّی مُقَصِّرٌ فِی حَقِّهِ، وَلَوْ مَنَعْتُ الکافِرَ مِنْها حَتّی یمُوتَ جُوعاً وَعَطَشاً ثُمَّ أَذْقَنْتُهُ شَرْبَةً مِنَ الماءِ لَرَأَیتُ أَنّی قَدْ أَسْرَفْتُ. »، «اگر همه دنيا را تبديل به يك لقمه غذا كنم و به انسانى كه خدا را از روى خلوص عبادت مى‌كند بخورانم، باز احساس مى‌كنم كه در حق او كوتاهى كرده‌ام و اگر از استفاده كردن كافر از دنيا جلوگيرى كنم تا به آن اندازه كه جانش از شدت گرسنگى و تشنگى به لب برسد، آنگاه جرعه‌اى آب به او بدهم، خود را اسرافكار مى‌پندارم»[3].
همه این سخنان امام حسن علیه‌السلام نشان‌دهنده این است که خداوند همواره در مقابل رعایت حق خودش، با لطف و بخشش خود، بندگانش را هدایت می‌کند و آنان را از اشتباهات و گمراهی‌ها نجات می‌دهد. این هدایت الهی یکی از بزرگ‌ترین نعمت‌ها و حقوقی است که انسان‌ها بر خداوند پیدا می کنند.
در کنار حق هدایت، حق بخشیده شدن و انتظار رحمت الهی یکی دیگر از حقوق انسان بر خداوند است که در سخنان این امام بزرگوار بسیار بازتاب دارد. ایشان در یکی از دعاهای خود می‌فرمایند: «ای خدای بزرگ! تو را می‌خوانم به حق رحمت و بخشش بی‌پایانت که از گناهانم درگذری و مرا از بندگان نیکوکار خود قرار دهی.»
این دعا، نشان‌دهنده امید و اعتماد عمیق امام حسن علیه‌السلام به بخشش و رحمت الهی به عنوان یکی از حقوق انسان ها بر خداوند عالم است. ایشان با این دعا به ما می‌آموزند که چگونه می‌توان با توکل به خداوند و اعتماد به رحمت او، از گناهان توبه کرد و به سوی سعادت و نیکوکاری حرکت کرد.
همچنین وفاداری به عهد و پیمان‌های الهی و نیز صبر و شکیبائی در برابر مشکلات و سختی ها، از دیگر وظایف مهم انسان در برابر خداوند است که رعایت آنها، حق بزرگی برای انسان ها نسبت به خداوند ایجاد می کند. امام حسن علیه‌السلام در همین زمینه چنین می فرماید: «وفای به عهد، نشانه ایمان و تقواست و هر که به عهد خدا وفا کند، در دنیا و آخرت سربلند خواهد بود.» و در جایی دیگر می گوید: «صبر، نیمی از ایمان است و هر که در برابر سختی‌ها صبر کند، پاداش بزرگی از جانب خداوند خواهد داشت.»
این سخن امام علیه‌السلام به وضوح نشان می دهد که وفای به عهد الهی، حق سربلندی و موفقیت در دنیا و آخرت برای انسان ایجاد می کند و صبر نیز نه تنها نیمی از ایمان است بلکه حقی برای انسان فراهم می سازد که در سایه آن مستحق دریافت پاداش و رحمت الهی می شود.
خلاصه سخن آنکه؛ از دیدگاه امام حسن مجتبی علیه‌السلام، حقوق متقابل انسان و خداوند به معنای شناخت وظایف انسان در برابر خداوند و حقوقی است که خداوند برای انسان تعیین کرده است. این حقوق شامل شناخت توحید، عبادت و اطاعت از خداوند، امید به بخشش و رحمت الهی، وفاداری به عهد و پیمان‌های الهی و صبر در برابر مشکلات است. امام حسن علیه‌السلام با سیره و سخنان خود به ما یادآوری می‌کنند که چگونه می‌توان با عمل به این وظایف، سعادت دنیوی و اخروی را به دست آورد و به عنوان یک بنده نیکوکار در پیشگاه خداوند سربلند بود.
این آموزه‌ها و راهنمایی‌های امام حسن علیه‌السلام نه تنها برای مسلمانان بلکه برای تمامی انسان‌ها الهام‌بخش است و می‌تواند راهنمایی برای زندگی بهتر و نزدیک‌تر شدن به خداوند باشد. در نهایت، این حقوق متقابل نه تنها ارتباط انسان با خداوند را تقویت می‌کند بلکه سبب رشد معنوی و اخلاقی انسان در زندگی نیز می‌شود.
[1] . تحف العقول ، ص 229
[2] . تنبیه الخواطر و نزهة النواظر المعروف بمجموعة ورّام، ورام بن أبی فراس، مکتبه فقیه، قم، چاپ اول، 1410ق، ج 2، ص 108.
[3] . تنبیه الخواطر و نزهة النواظر المعروف بمجموعة ورّام، ورام بن أبی فراس، مکتبه فقیه، قم، چاپ اول، 1410ق، ج 1، ص 350.
سید هاشم موسوی
