تفسیر رحمة للعالمین و تبیین کارکردهای آن 

با توجه به اینکه در ماه مبارک ربیع الاول قرار داریم و این ماه هم به بهترین خلق عالم یعنی پیامبر مکرم اسلام صلی الله علیه و آله و سلم تعلق دارد، موضوع مقاله این هفته را به بررسی اسرار و کارکرد یکی از نام های زیبای آن حضرت اختصاص می دهیم.

خداوند متعال در آیات مختلفی از قرآن کریم از عناوین متفاوتی برای معرفی شخصیت والای این پیامبر عظیم الشأن و تأثیر وی در عالم وجود، استفاده کرده و به نظر می رسد در هر جائی از آن هدفی خاص از کاربرد آن کلمه دارد. یکی از عناوینی که در آیات فراوانی از قرآن مجید به صورت مستقیم و یا غیر مستقیم در معرفی شخصیت و جایگاه حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم بکار رفته عنوان «رحمة للعالمین» است. در آیه ۱۰۷ سوره انبیاء چنین می فرماید: «وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا رَحْمَةً لِّلْعَالَمِين»، «و ما تو را جز رحمتی برای جهانیان نفرستادیم».

قصد ما در این مقاله، این است که با تبیین معنای واژه های «رحمت» و «عالمین» گستره رحمة للعالمین بودن پیامبر مکرم اسلام را دریابیم و به برخی از سوالات و شبهات مرتبط با این موضوع نیز پاسخ دهیم.

منظور از «رحمت» در قرآن کریم چیست؟

واژه «رحمت» یکی از مفاهیم محوری و پرتکرار در قرآن کریم است که به صورت‌های مختلفی در آیات قرآن به کار رفته است.

رحمت به معنای احسان، مهربانی، لطف، بخشش و نعمت است. راغب[1] می‌گويد: رحمت، مهربانى و رقتّى است كه مقتضى احسان است‌ و هنگامی که خداوند با واژه رحمت توصیف شود مراد از آن فقط احسان است نه رقّت قلب. از اینرو روايت شده: رحمت از خدا، انعام و تفضّل و از آدميان رقّت قلب و عاطفه است.

مرحوم علامه طباطبائی در المیزان نیز رحمت را به همین معنا گرفته است[2].

رحمت الهی، اساسی ترین بعد ارتباط انسان با خداوند عالم را شکل می دهد و جنبه‌ها و مصادیق متنوعی دارد که هر یک از آن‌ها می‌تواند به عنوان نمونه‌ای از لطف و فضل الهی مورد بررسی قرار گیرد.

یکی از مصادیق رحمت الهی، نعمت‌ها و برکاتی است که خداوند به انسان‌ها عطا می‌کند. این نعمت‌ها می‌تواند مادی، مانند خلقت شب و روز[3]، نزول باران، رویش گیاهان، و افزایش رزق و روزی^[4] و سلامتی، و یا نعمت معنوی، مانند هدایت[5] و مغفرت و نجات از گمراهی[6] باشد.

ارسال انبیاء و فرو فرستادن کتب آسمانی برای هدایت و مغفرت انسان ها همگی ریشه در رحمت الهی دارد و قرآن کریم نیز با صراحت به آن اشاره می کند: « وَمَا أَنزَلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ إِلَّا لِتُبَيِّنَ لَهُمُ الَّذِي اخْتَلَفُوا فِيهِ وَهُدًى وَرَحْمَةً لِّقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ»^[7]، « ما این کتاب را بر تو نازل نکردیم مگر برای اینکه حقایقی را که در آن اختلاف کرده اند، برای آنان توضیح دهی [تا از آرا، نظرات وسلیقه های باطلشان نسبت به حقایق دست بردارند] و برای مردمی که ایمان دارند [مایه] هدایت و رحمت باشد.»

یکی دیگر از مصادیق رحمت الهی، بردباری و صبر وی نسبت به بندگان نافرمان و گناهکار و دادن فرصت بازگشت به آنان است.

قرآن کریم در همین زمینه چنین می فرماید: « وَرَبُّكَ الْغَفُورُ ذُو الرَّحْمَةِ لَوْ يُؤَاخِذُهُم بِمَا كَسَبُوا لَعَجَّلَ لَهُمُ الْعَذَابَ بَل لَّهُم مَّوْعِدٌ لَّن يَجِدُوا مِن دُونِهِ مَوْئِلًا»^[8] ، « و پروردگارت بسیار آمرزنده [و] صاحب رحمت است. اگر می خواست آنان را به کیفر گناهانی که مرتکب شده اند، مؤاخذه کند، قطعاً در عذابشان شتاب می نمود [اما چنین نمی کند]، بلکه آنان را وعده گاهی است که هرگز در برابر آن کمترین پناهگاهی نخواهند یافت.»

بنابر این رحمت در قرآن مفهومی گسترده و شامل جوانب متعددی از محبت، لطف، هدایت، مغفرت، برکت و صبر خداوند است. این رحمت بی‌نهایت و فراگیر، پایه اصلی رابطه خداوند با همه مخلوقاتش را تشکیل می‌دهد و فهم عمیق این مفهوم می‌تواند انسان را به شناخت بهتر خداوند و ارتباط نزدیک‌تر با او هدایت کند.

 منظور از «عالمین» در قرآن چیست؟

کلمه «عالمین» هفتاد و سه بار در قرآن کریم تکرار شده است و با وجود استعمال فراوان آن در معنای انسان ها، در موارد قابل توجهی هم در معناى وسیع‌ترى بکار رفته است که انسان‌ها و موجودات دیگر جهان را نیز در بر مى‏‌گیرد.

در سوره شعراء آیات 23 و 24 می فرماید: «قَالَ فِرْعَوْنُ وَمَا رَبُّ الْعَالَمِينَ، قَالَ رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا إِن كُنتُم مُّوقِنِينَ» فرعون گفت: پروردگار جهانیان چیست؟ گفت: اگر باور می کنید همان پروردگار آسمان ها و زمین و آنچه میان آنهاست. بنابر این می توان گفت که کلمه عالمین به صورت گسترده‌ برای اشاره به تمام خلقت، اعم از انسان‌ها، جن‌ها، حیوانات، و حتی موجودات نامرئی استفاده شده است و در میان انسان ها شامل تمامی اقشار آن اعم از مسلمان و غیرمسلمان، نیکوکار و بدکار، زنده و مرده می‌شود.

مراد از رحمة للعالمین چیست؟

همانگونه که در ابتدای بحث بیان شد، خداوند متعال خطاب به پیامبر بزرگ اسلام حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم می فرماید: «وَ ما اَرسَلناکَ الا رحمه للعالمین»[9]. اکنون با در نظر گرفتن معنای وسیع هر دو واژه «رحمت» و «عالمین» و شکل قرار گرفتن کلمات این آیه شریفه در می یابیم که منظور خداوند عالم از خطاب رسول خاتم به عنوان «رحمة للعالمین» این است که وی مظهر احسان، مهربانی، بخشش، نعمت و مغفرت پروردگار برای همه موجودات عالم از جمله مرئی و نامرئی است.

در این آیه سه ویژگی قرار دارد که موجب شده معنای رحمت آنچنان وسیع باشد که تمام موجودات عالم در تمام اعصار و قرون و حتی تمام ملائکه الهی را شامل بشود.

• تعبیر به لفظ عالمین
• استثناء در جمله منفی، که معنای عموم را می رساند
•  نکره بودن کلمه رحمت

شاهد ما بر اینکه، این رحمت، حتی ملائک آسمانی را نیز در بر می گیرد. مذاکره رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم با جناب جبرئیل امین علیه السلام است. هنگامی که این آیه نازل شد پیامبر مکرم اسلام صلی الله علیه و آله از جبرئیل پرسید: « هل اصابک من هذه الرحمه شیئی . قال: نعم، انّی کنتُ اخشی عاقبه الامر فامنت بک^[10] »

آیـا چیـزی از ایـن رحمـت نصیب تو شـد؟ جبرئیل گفت: بله من از پایان کار خویش بیمناک بودم، اما به خاطر شما که رحمت برای جهانیان هستی از وضع خود مطمئن شدم.

خود پیامبر اعظم هم از واژه رحمت بصورت نکره در معرفی جایگاه خود استفاده نموده و چنین فرموده است: «انّما بعثت رحمة »^[11]؛ همانا من رحمتی برانگیخته شده ام.

چگونه پیامبر اسلام برای عموم مردم اعم از مومن و کافر رحمت است؟

از آیات مختلف قرآن به خوبی استفاده می شود که نبوت، رحمت خدا بر جهان بشریت است و اگر انبیا نبودند انسانها راه سعادت خود در دنیا و آخرت را گم می کردند، در نتیجه پیامبر اعظم مایه رحمت برای انسان هست.

بنابر این، نشر آئین اسلام، موجب نجات همگان است. حال اگر گروهی از انسان ها نخواهند که از آن استفاده کنند این امر علی القاعده تأثیری بر عمومی بودن رحمت پیامبر اکرم ندارد.

این درست مثل آن است که بیمارستانی مجزا برای درمان همه دردها با پزشکان ماهر و انواع داروها تأسیس کنند و درهای آنرا به روی همه مردم بدون تفاوت بگشایند، اما بعضی از بیماران از این مکان استفاده کنند و بعضی نکنند. آیا این در عمومی بودن آن تأثیر منفی دارد؟

رحمت به معنای شفقت و مهربانیِ فراوان است که گاهی بنابر ضرورت، غضب را نیز شامل می‌شود یعنی اگر غضبی هم از جانب خداوند به بنده می‌شود، از سر رحمت است، مانند غضب پدر بر فرزند یا معلم بر شاگرد.

بنابر این همه احکام حتی جهاد و حدود و قصاص و سایر کیفر و قوانین جزائی اسلام نیز برای جامعه بشری رحمت است

و همانطور که رحمانیت خداوند اشاره به لطف عام خداوند دارد که هم دوست و دشمن، مومن و کافر را شامل می‌شود، پیامبر اعظم هم که در قرآن بعنوان رحمت برای عالمین معرفی شده هم برای مومن و هم غیر مومن رحمت است.

این رحمت در رفتار، گفتار، و آموزش‌های پیامبر به وضوح دیده می‌شود و محدود به مسلمانان نیست و حتی بر کسانی که با او دشمنی می‌ورزیدند نیز شامل می‌شد و ایشان همواره به عفو، هدایت و مهربانی تاکید داشتند.

پیامبر اسلام الگویی برای رفتار انسانی، مهربانی و بخشندگی است که نه تنها در میان مسلمانان بلکه برای همه انسان‌ها قابل پیروی است.

سید هاشم موسوی

[1] . راغب اصفهانی، حسین، المفردات، ط دارالقلم، ص۳۴۷.

[2] . طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱، ص۱۸.

[3] . «وَمِن رَّحْمَتِهِ جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ لِتَسْكُنُوا فِيهِ وَلِتَبْتَغُوا مِن فَضْلِهِ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ». سوره قصص، آیه 73.

[4] . «وَهُوَ الَّذِي يُنَزِّلُ الْغَيْثَ مِن بَعْدِ مَا قَنَطُوا وَيَنشُرُ رَحْمَتَهُ»، «و اوست کسی که باران را پس از آنکه ناامید شدند نازل می‌کند و رحمت خود را می‌گستراند.» سوره شوری، آیه 28.

[5] . «أُولَٰئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَوَاتٌ مِّن رَّبِّهِمْ وَرَحْمَةٌ ۖ وَأُولَٰئِكَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ». سوره بقره، آیه 157.

[6] . «وَنَجِّنَا بِرَحْمَتِكَ مِنَ الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ». سوره یونس، آیه 86.

[7] . سوره نحل، آیه 64.

[8] . سوره کهف، آیه 58.

[9] . سوره انبیاء، آیه 107.

[10] . مجمع البیان ذیل آیه 107

[11] . سیره نبوی ج ۳ ص ۷۵