مقاله این هفته را بمناسبت گرامیداشت زادروز یکی از مدافعان ولایت حضرت عبدالعظیم حسنی، به بررسی زندگی این شخصیت برجسته تاریخ اسلام و نقش وی در گسترش فرهنگ شیعه بویژه در ایران اختصاص می دهیم.
وی در چهارم ربیع الثانی سال 173 هجری قمری در مدینه منوره دیده به جهان گشود. نسبش با چهار واسطه به امام حسن مجتبی علیه السلام می رسد و به همین دلیل او را عبدالعظیم حسنی می نامند.
این دانشمند بزرگ شیعه در طول حیات 79 ساله خود توانست محضر چهار امام شیعه یعنی امام هفتم تا امام دهم را درک کند و بهره های علمی و معنوی فراوانی از آن بزرگواران ببرد.
ویژگی های متمایز حضرت عبدالعظیم حسنی باعث شد که وی در میان مسلمانان، بخصوص شیعیان جایگاه ویژه‌ای داشته باشد.
از برجسته‌ترین ویژگی‌های زندگی او می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
نسب شریف و تواضع ویژه نسبت به ائمه معصومین علیهم السلام: حضرت عبدالعظیم حسنی از نسل امام حسن مجتبی علیه‌السلام، دومین امام شیعیان، و از خاندان اهل بیت پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله و سلم است. این نسب شریف به ضمیمه ارادت و فروتنی فوق العاده وی به امامان زمان خود، جایگاه ویژه‌ای برای او در میان شیعیان ایجاد کرده است. این جایگاه، در واقع به بصیرت، امام شناسی و معرفی بجا از امام زمانش بر می گردد.
در زمان امام هادی علیه السلام جامعه شیعه، با تشتت آرا، فرقه ها و انحرافات عقیدتی متعدد مواجه بود و از طرفی امام هادی علیه السلام در این زمان، مصمم به گسترش سازمان وکالت بودند. تنی چند از صحابه و وکلای حضرت، منحرف و غالی شدند، دانشمندان فرقه زیدیه که مبنای فکری شان بر ادامه امامت در نسل امام حسن علیه السلام بود می خواستند بیش ترین آسیب را به امام هادی علیه السلام و شیعیان وی وارد نمایند. فرقه های مجسمه و مشبهه، عقاید و تصورات نابجایی را در مورد خداوند به مردم القا می نمودند[1]. در این اوضاع واحوال، حضرت عبدالعظیم حسنی خدمت امام هادی علیه السلام می رسند و عقاید و باورهای دینی خود را بر آن حضرت عرضه می کنند و امام نیز عقایدشان را تایید کرده و در شان وی می فرمایند: «انت ولینا حقا» یعنی تو دوست واقعی ما هستی.
علم و تقوا: حضرت عبدالعظیم حسنی یکی از عالمان برجسته زمان خود بود و به عنوان راوی حدیث و کسی که از معانی حدیث بهره فراوانی برده[2] ، نقش مهمی در انتقال علوم اهل بیت داشت. او از محضر امامان معصوم علیهم السلام بخصوص امام جواد و امام هادی علیهما السلام بهره های علمی و معنوی فراوانی برده و با نقل احادیث و دانش ائمه معصومین علیهم السلام، تأثیر بسیار مهمی در نشر علوم اهل بیت و انتقال احادیث آن‌ها به نسل‌های بعدی داشته است.
علمای بزرگ و متون تاریخی، او را به عنوان عالمی پرهیزکار و مطلع از علوم دینی می‌شناسند. وی در اصول عقاید و فقه اسلامی تبحر داشت و به دلیل ایمان، تقوا و دانش خود، مورد اعتماد امامان زمانش بود. اهمیت مقام علمی او زمانی بیشتر جلوه می کند که امامان معصوم علیهم السلام، شیعیان را برای گرفتن پاسخ های سوالات خود به وی ارجاع می دادند و در همین راستا می توان گفت که روایات وی مورد قبول همه علمای شیعه و حدیث شناسان است.
با توجه به اینکه ایشان محضر چهار امام معصوم یعنی امام کاظم، امام رضا، امام جواد و امام هادی علیهم السلام را درک کرده و از همه این بزرگواران روایات قابل توجهی نقل کرده است، می توان گفت که در واقع موفق شده است دائره المعارف بزرگی از دانش دینی در حوزه های تفسیری و فقهی و دیگر معارف اسلامی پدید آورد.
مقام علمی ایشان به اعتقاد برخی صاحب نظران تا جایی است که از وی به عنوان پایه گذار انقلاب فرهنگی و علمی در شهر ری یاد می کنند.
شجاعت در بیان حقایق: حضرت عبدالعظیم حسنی به دلیل شجاعت در بیان حقایق و دفاع از اصول اهل بیت علیهم السلام، در دوران زندگی خود با چالش‌های زیادی روبرو شد. او در زمانی می‌زیست که حکومت‌های عباسی در پی محدود کردن ائمه شیعه و سرکوب اندیشه‌های آنان بودند. در تقابل با این شرایط و در اثر پیروی از امامان معصوم علیهم السلام او با صراحت و شجاعت از اصول و آموزه‌ها و حقایق اهل بیت علیهم السلام دفاع می‌کرد و در این مسیر بگونه ای پیش رفت که به یکی از مدافعان سرسخت اسلام ناب تبدیل شد و همین ویژگی باعث شد که او همواره در معرض تهدید و آزار از سوی حکومت عباسی باشد.
سفر های متعدد و هجرت برای حفظ دین: بدون تردید حساس ترین مقطع حیات حضرت عبدالعظیم، دوران حیات امام هادی علیه السلام بود. ایشان با تدابیر خاصی که داشتند موفق شدند علی رغم محدودیت فراوانی که در بر قراری ارتباط با امام هادی علیه السلام توسط حکومت وقت ایجاد شده بود چندین بار به محضر امام برسند و از ایشان برای خود و جامعه شیعه رهنمود بگیرند.
پس از کشف ارتباط و مراوده وی با امام هادی علیه السلام، دستور تعقیب و دستگیری وی توسط حکومت عباسی صادر شد لذا برای مصون ماندن از خطر خلیفه عباسی، خود را از چشم ماموران پنهان و در شهرهای مختلف به صورت ناشناس، رفت و آمد می کرد و این وضع ادامه داشت تا این که به شهر ری هجرت کرد، هجرتی که از سر تلاش برای حفظ دین و نشر آموزه‌های اهل بیت علیهم السلام در شرایط سخت بود.
در ابتدا تنها افراد انگشت شماری از شیعیان او را می شناختند و از حضورش در آن شهر، مطلع بودند که آنان هم می کوشیدند که این خبر، فاش نشود تا خطری جان ایشان را تهدید نکند اما با گذشت زمان، افراد بیشتری او را شناختند و به خانه اش رفت و آمد کردند و از علوم و روایاتش بهره های فراوان گرفتند.
زیارتگاه و حرم مطهر: حضرت عبدالعظیم علیه السلام پس از سال ها مجاهدت در راه نشر معارف دین در پانزدهم شوال سال 252 هجری قمری در سن 79 سالگی چشم از جهان فرو بست و در شهرری به خاک سپرده شد.
مرقد وی در شهر ری، در جنوب تهران، یکی از زیارتگاه‌های مهم شیعیان است. این مکان نه تنها محل زیارت، بلکه مرکز فرهنگی و دینی برای پیروان اهل بیت علیهم السلام محسوب می‌شود و شیعیان فراوانی از گوشه و کنار جهان بر اساس روایت «من زار عبدالعظیم بری کمن زار الحسین بکربلا»[3]، زائر این حرم می شوند و مردم تهران نیز که در ایام اربعین از کاروان پیاده روی نجف تا کربلا جا می مانند، دل های خود را با زیارت حرم این مرید و دلسوخته اهل بیت علیهم السلام التیام می بخشند.
حجت الاسلام علی بهجت فرزند مرحوم آیت الله محمدتقی بهجت ضمن بیان خاطراتی از پدرش در باره اهمیت زیارت حرم حضرت عبدالعظیم علیه السلام گفت: در مسافرت هایی که همراه آقا از تهران می گذشتیم، چه در مسیر رفت و چه در بازگشت، اصرار داشتند که به حرم حضرت عبدالعظیم مشرف شوند، و می فرمودند: «اگر اهل تهران هفته ای یک مرتبه به زیارتش نروند، در حق ایشان جفا کرده اند».
این ویژگی‌ها و تأثیرات او در جامعه اسلامی، حضرت عبدالعظیم حسنی را به شخصیتی برجسته در تاریخ اسلام تبدیل کرده و شناخت از وی به عنوان یکی از الگوهای راهبری و چراغ هدایت بسوی سعادت انسانی را ضروری ساخته است.
[1] . مجموعه مقالات همایش سبط النبی امام حسن مجتبی (ع)، ج 1، ص: 446 , ابراهیم زاده، مریم.
[2] . برخی از راویان حدیث تنها ناقل الفاظ روایت هستند و ممکن است خود از معانی آن بهره ای نبرند یا بهره ای اندک داشته باشند اما حضرت عبدالعظیم حسنی در میان محدثان، شهره به این بود که بهره فراوانی از معانی حدیث در مباحث تفسیری، فقهی و سایر معارف دینی دارد.
[3] . هر کس قبر عبدالعظیم را در ری زیارت کند مثل کسی است که قبر امام حسین علیه السلام را در کربلا زیارت کرده است.