بسم الله الرحمن الرحیم
سازمان غذا و کشاورزی ملل متحد (فائو) در سال ۱۹۷۹ ، روز ۱۶ اکتبر را به عنوان روز جهانی غذا نامگذاری کرده است. رویدادی که همه ساله توسط بیش از یکصد و پنجاه کشور جهان جشن گرفته می شود تا در سایه یادآوری آن بر لزوم تأمین امنیت غذائی و تلاش برای رفع فقر و گرسنگی تأکید کنند.
در این مقاله و بمناسبت این روز مهم، ضمن بررسی نگاه قرآن به مفهوم تغذیه و أنواع آن، به نقش غذا در پرورش جسم و روان انسان و مسئولیت های وی در قبال آن می پردازیم.
قرآن کریم به عنوان کتاب آسمانی مسلمانان، نه تنها راهنماییهای معنوی و اخلاقی برای زندگی انسان ها ارائه میدهد، بلکه به جنبههای مادی زندگی وی مانند تغذیه نیز توجه ویژهای دارد و آن را عامل بسیار مهمی در چگونگی شکل گیری مسیر زندگی اش می داند.
در قرآن کریم به برخی از غذاها و محصولات طبیعی اعم از گیاهی و حیوانی به صورت مستقیم اشاره شده و از آنها به عنوان مواد غذائی شفابخش و نیز نشانه هایی از عظمت الهی برای افراد با ایمان و صاحب فکر یاد شده است. در سوره نحل آیه 69 چنین می فرماید: «ثم کلِی من کل الثمرات فاسلکی سبل ربک ذللا یخرج من بطونها شراب مختلف ألوانه فیه شفاء للناس إن فی ذلک لآیة لقوم یتفکرون»[1] و نیز در آیه 99 سوره انعام میفرماید: «و هو الذی أنزل من السماء ماء فأخرجنا به نبات کل شیء فأخرجنا منه خضرا نخرج منه حباً متراکباً و من النخل من طلعها قنوان دانیة و جنات من أعناب و الزیتون و الرمان مشتبها و غیر متشابه، انظروا إلی ثمره إذا أثمر و ینعه إن فی ذلکم لآیات لقوم یؤمنون»[2].
همانطور که ملاحظه می کنید، در این آیات، نه تنها به استفاده از برخی از خوردنی ها از جمله میوه ها توصیه شده است بلکه تاکید دارد که به هنگام به ثمر نشستن میوه ها، به طرز رسیدن آنها نیز بنگرید. این دستور قرآنی ناشی از آن است که بشر نسبت به غذائی که تولید و یا مصرف می کند وظایفی دارد که نباید از آن ها غافل بشود.
در اینجا به برخی از این مسئولیت ها اشاره می شود:
- توجه به غذایی که تناول می کند
شاید بتوان گفت یکی از صریح ترین دستوری که در قرآن کریم متوجه انسان شده است همین توجه کردن به طعام خود است. در آیه 24 سوره عبس در همین زمینه چنین می خوانیم: « فلینظر الإنسان إلی طعامه»[3]، این آیه به انسانها توصیه میکند که به غذایی که مصرف میکنند توجه جدی داشته باشند. این توجه نه تنها شامل انتخاب مواد غذایی سالم و مفید است، بلکه به معنای دقت در حلال بودن و مشروعیت غذایی که میخورند نیز هست. ابنعبّاس در تفسیر این آیه می گوید «منظور این است که به سرانجام غذایش بنگرد»[4] زیرا از نگاه قرآن کریم اگر غذا حلال نباشد ضمن آنکه جسم را می آزارد به روح انسانی هم آسیب می زند و حرکت وی را در مسیر تعالی به مخاطره می اندازد.
نکته دیگری که از این آیه بدست می آید این است که توجه به غذا در هر دو عرصه تولید و مصرف ضروری است به این معنا که هم خورنده غذا باید متوجه باشد که چه چیزی می خورد و هم تولید کننده مراقب باشد که چگونه و چه غذایی برای خود و دیگران تولید می کند.
- شکرگزاری در مقابل نعمتهای الهی
از دیگر وظایف انسان در برابر نعمت های الهی بویژه غذایی که تولید و یا مصرف می کند، شکرگزاری از خداوند است. قرآن کریم در این زمینه میفرماید: « فکلوا مما رزقکم الله حلالاً طیبا و اشکروا نعمة الله إن کنتم إیاه تعبدون»[5].
در این آیه خداوند تأکید میکند که از آنچه به انسانها داده است، بخورند اما باید با شکرگزاری همراه باشد زیرا تمام نعمت ها از ناحیه خداوند است. این شکرگزاری نشانهای از بندگی و معرفت به پروردگار است و انسان را از کفران نعمت و ناسپاسی بازمیدارد و با توجه به مفهوم آیه قبلّ، موجب تداوم رفاه و آسایش و حیات اقتصادی جوامع می شود، یعنی آیه بالا در صدد بیان این است که «از روزی های حلال و دلپذیر استفاده کنید و شکر نعمت خدا را بجا آورید تا گرفتار سرنوشت مردمی نشوید که آنان در اوج رفاه و آسایش بودند؛ ولی در اثر کفران نعمت، دچار عذاب شدند»[6]. شاهد اين سخن حديثى است كه از امام صادق علیه السلام نقل شده كه فرمود: گروهى از بنى اسرائيل آن قدر زندگى مرفهى داشتند كه حتى از مواد غذايى مجسمه هاى كوچك مى ساختند و گاهى با آن بدن خود را نيز پاك مى كردند، اما سرانجام كار آنها به جايى رسيد كه در اثر قحطی و نا امنی مجبور شدند همان مواد غذايى آلوده را بخورند.
اين هشدارى است به همه افراد و ملتهايى كه غرق نعمتهاى الهى هستند تا بدانند که بی احترامی به نعمت های الهی و ترک شکر گزاری و مصرف نادرست نعمت ها جريمه دارد و كمترين مجازات آن سلب اين مواهب است. در همین زمینه خوب است به روایتی از امام صادق علیه السلام اشاره کنیم كه فرمود: پدرم ناراحت مى شد از اينكه بخواهد دستش را كه آلوده به غذا بود با دستمال پاك كند بلكه به خاطر احترام غذا دست خود را مى مكيد و يا اگر كودكى در كنار او بود و چيزى در ظرفش باقى مانده بود ظرف او را پاك مى كرد، و حتى خودش مى فرمود گاه مى شود غذاى كمى از سفره بيرون مى افتد و من به جستجوى آن مى پردازم به حدى كه خادم منزل مى خندد (كه چرا دنبال يك ذره غذا مى گردم) سپس اضافه كرد جمعيتى پيش از شما مى زيستند كه خداوند به آنها نعمت فراوان داد، اما ناشكرى كردند و مواد غذايى را بى جهت از ميان بردند و خداوند بركات خود را از آنها گرفت و به قحطى گرفتارشان ساخت! [7]
- پرهیز از اسراف
قرآن کریم نه تنها به کیفیت غذای انسان توجه دارد و با حساسیت خاصی به آن می نگرد نسبت به کمیت آن نیز کاملا حساس و مراقب است و از اینکه مصرف آن به حد اسراف برسد بسختی پرهیز می دهد. در آیه 31 سوره اعراف میفرماید: «کلوا و اشربوا و لا تسرفوا إنه لا یحب المسرفین» یعنی بخورید و بیاشامید و اسراف نکنید؛ زیرا خداوند اسراف کنندگان را دوست ندارد. این آیه به وضوح بیان میکند که خداوند کسانی را که بیرویه و نادرست غذا را مصرف و یا تولید و عرضه می کنند و در نتیجه موجب هدر رفت منابع غذایی می شوند دوست ندارد.
همچنین در آیه 141 سوره انعام میفرماید: « و آتوا حقه یوم حصاده و لا تسرفوا إنه لا یحب المسرفین»، یعنی و حقِّ الهیِ آن را روز دروکردنش که به تهیدستان اختصاص داده شده بپردازید، و از اسراف در خوردن وخرج کردن بپرهیزید، که قطعاً خدا اسراف کنندگان را دوست ندارد.
شاید بتوان گفت اگر دنیای امروز، فقط به همین یک دستور غذایی اسلام عمل می کرد دیگر نیازی به وجود این همه مجامع و سازمان های عریض و طویل بین المللی در جهت تأمین امنیت غذائی و رفع فقر و گرسنگی در جهان نبود.
طبق گزارش سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (FAO)، هر ساله حدود یک سوم از کل مواد غذایی تولید شده در جهان به هدر میرود یا از بین میرود. این مقدار حدود1.3 میلیارد تن مواد غذایی است که میتواند نیازهای غذایی میلیونها نفر را تأمین کند.
البته شکل اسراف در کشورهای مختلف متفاوت است مثلا در کشورهای توسعه یافته، بیشتر در مراحل مصرف و توزیع اتفاق میافتد. مصرفکنندگان اغلب مواد غذایی را بیش از نیاز خود میخرند و مصرف نمیکنند، یا استانداردهای کیفی سختگیرانه ای دارند که باعث هدررفت مواد غذایی در فروشگاهها میشود.
اما همین اسراف در کشورهای در حال توسعه، بیشتر درحوزه ضایعات مواد غذایی در مراحل تولید، برداشت، نگهداری و حملونقل رخ میدهد.
این اسراف در مواد غذایی نه تنها به هدر رفتن غذا منجر میشود، بلکه منابعی همچون آب، انرژی، و زمین کشاورزی که برای تولید این غذاها استفاده شدهاند را نیز به هدر می دهد و در همان حال اثار زیست محیطی بسیار خطرناکی را هم ایجاد می کند.
همه این موارد نشان می دهد که بشر امروز به مدیریت بهتر منابع غذایی و کاهش ضایعات مواد غذایی در سطح جهانی نیاز فوری دارد و این در حالی است که قرآن کریم در چهارده قرن پیش به اشکال مختلف و در بیش از بیست آیه به حل این معضل دستور داده و راهنمائی های خویش را نیز در اختیار گذاشته، ولی متأسفانه نه تنها دیگران، که حتی مسلمانان که مخاطب مستقیم این توصیه ها بودند نیز نتوانستند از آن سفارشات بهره کافی بگیرند.
سید هاشم موسوی
[1] . سپس از تمام ثمرات (و شیره گلها) بخور و راههایی را که پروردگارت برای تو تعیین کرده است، براحتی بپیما! «از درون شکم آنها، نوشیدنی با رنگهای مختلف خارج میشود که در آن، شفا برای مردم است؛ به یقین در این امر، نشانه روشنی است برای جمعیّتی که میاندیشند.
[2] . او کسی است که از آسمان، آبی نازل کرد، و به وسیله آن، گیاهان گوناگون رویاندیم؛ و از آن، ساقهها و شاخههای سبز، خارج ساختیم؛ و از آنها دانههای متراکم، و از شکوفه نخل، شکوفههایی با رشتههای باریک بیرون فرستادیم؛ و باغهایی از انواع انگور و زیتون و انار، (گاه) شبیه به یکدیگر، و (گاه) بیشباهت! هنگامی که میوه می دهد، به میوه آن و طرز رسیدنش بنگرید که در آن، نشانههایی (از عظمت خدا) برای افراد باایمان است!
[3] . انسان باید به غذای خویش (و آفرینش آن) بنگرد!
[4] . تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۷، ص۳۸۲ شرح نهج البلاغهْ، ج۱۹، ص۱۴/ مجموعهْ ورام، ج۱، ص۱۴۹
[5] . «از نعمت هایی که خدا روزی شما کرده است، حلال وپاکیزه بخورید، و نعمت خدا را سپاس گزارید، اگر تنها خدا را می پرستید». سوره نحل، آیه 114.
[6] . تفسیر راهنما، آیت الله هاشمی رفسنجانی، ج 9، ص 471.
[7] . تفسیر نمونه، آیت الله العظمی مکارم شیرازی، ج، 11، ص 430، ذیل آیه 114.