مسئولیت های انسان در قبال تولید و مصرف غذا از نگاه قرآن کریم (قسمت دوم)

در شماره قبل، ضمن اشاره به نقش غذا در پرورش جسم و روان انسان، به برخی از مسئولیت های انسان در برابر تولید و مصرف غذا از نظر قرآن کریم پرداختیم، که از نظر قرآن توجه و مراقبت از غذا، شکر گزاری در مقابل آن و پرهیز از اسراف از جمله مسئولیت های انسان نسبت به غذا و غفلت از آن خسارت بار است.

در این قسمت به بررسی برخی دیگر از مسئولیت های انسان در قبال تولید و مصرف غذا از منظر قرآن کریم می پردازیم  و به عنوان نخستین مورد به لزوم رعایت اعتدال در تغذیه جهت حفظ سلامت بدن اشاره می کنیم.

مسئولیت انسان در حفظ سلامت بدن

بدن انسان امانتی از جانب خداوند است و حفظ و نگهداری از آن یک وظیفه دینی محسوب می‌شود. برخی از رفتارهای انسانی از جمله مراقب نبودن در انتخاب غذای سالم و یا رعایت نکردن اعتدال در خوردن و آشامیدن و همچنین اسراف در غذا ممکن است به بیماری های جسمی منجر شود و در نتیجه بهره وری های انسان در حوزه های مختلف از جمله عبادات و انجام وظایف دینی و اجتماعی را کاهش دهد.

قرآن کریم انسان را به مراقبت از جسم و پرهیز از افراط در مصرف غذا دعوت کرده و می فرماید: «يا بني آدم خذوا زينتكم عند كل مسجد وكلوا واشربوا ولا تسرفوا إنه لا يحب المسرفين»[1].

همچنین پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، ضمن توجه دادن به لزوم سالم نگه داشتن بدن، به یکی از مهمترین عاملی که می تواند سلامت انسان را هدف قرار دهد اشاره می کند و می‌فرماید: «معده خانه بیماری‌هاست و پرهیز سرآمد همه درمان‌هاست». در این حدیث معده به عنوان آشپزخانه بدن، به محلی تشبیه شده است که بر اثر بی توجهی و رعایت نکردن اعتدال در ورودی آن، ظرفیت ایجاد هرگونه بیماری را در بدن دارد و از آنجا که انسان نسبت به حفظ سلامت بدن خود مسئول است باید در کنترل هر آنچه که سلامت وی را به خطر می اندازد از جمله پر خوری یا بد خوری دقت و مراقبت داشته باشد.

ضرورت پرهیز از غذاها و نوشیدنی های غیر مجاز

یکی از مهم‌ترین مسئولیت‌های دینی انسان در قبال غذا، پرهیز از مصرف غذاها و نوشیدنی‌های غیرمجاز است. این آموزه بخشی از نظام جامع اسلامی برای هدایت انسان به سوی سبک زندگی سالم، چه از نظر جسمی و چه از نظر روحی، به شمار می‌آید. خداوند متعال در قرآن کریم برای حفظ سلامت انسان و دوری از آسیب های جسمی و معنوی، مصرف برخی از غذاها و نوشیدنی‌ها را ممنوع کرد. مهمترین آیه در این خصوص آیه 3 سوره مائده است که در آن، خداوند به صراحت غذاهایی مانند خون، گوشت مردار، و گوشت حیواناتی که بدون نام خدا ذبح شده‌اند را حرام کرده است: «حرمت عليكم الميتة و الدم و لحم الخنزير و ما أهل لغير الله به ….»[2].

حکمت این تحریم‌ها می‌تواند شامل حفاظت از سلامت جسمانی، جلوگیری از تأثیرات منفی روحی و حفظ پاکی معنوی باشد، به عنوان مثال، گوشت خوک حاوی چربی‌های ناسالم است و ممکن است حاوی انگل‌ها و میکروب‌هایی باشد که به بدن انسان آسیب وارد می‌کند. همچنین، خون به دلیل اینکه حاوی سموم و مواد زائد بدن حیوان است، مصرف آن برای انسان مضر است. همچنین غذاهایی که از منابع غیرمشروع و حرام به دست می‌آیند، می‌توانند انسان را به بی‌توجهی به ارزش‌های دینی و اخلاقی سوق دهند.

در حدیثی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم آمده است: «كل لحم نبت من سحت فالنار أولى به»، « یعنی هر گوشتی که از مال حرام به وجود آید، جهنم به آن سزاوارتر است.»

این آیه قرآن و حدیث نبوی بوضوح نشان می دهد که مصرف غذای حرام تنها به جسم آسیب نمی‌رساند، بلکه می‌تواند پیامدهای وخیمی برای روح و سرنوشت اخروی انسان داشته باشد بر همین اساس لازم انسان بخاطر حفظ سلامتی جسمی و روحی و نیز در هماهنگی با اصول اخلاقی و دینی خود از مصرف آنها بپرهیزد.

 پرهیز از احتکار مواد غذایی

یکی دیگر از وظائف انسان ها در قبال تغذیه، پرهیز از احتکار مواد غذائی است و در آموزه های اسلامی از آن بشدت منع شده و آن را از اسباب آسیب به جامعه و از بین رفتن برکت در زندگی انسان ها می داند.

قرآن کریم به عدالت در توزیع منابع و جلوگیری از ظلم تأکید فراوان دارد و از جمله در سوره نساء می فرماید: «وَلَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ…»[3]. احتکار باعث افزایش قیمت‌ها، ایجاد کمبود مصنوعی و فشار بر طبقات ضعیف جامعه می‌شود. در حدیثی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم آمده است: «کسی که کالاها را احتکار کند تا قیمت‌ها افزایش یابد، از ما نیست».

روزی حضرت علی علیه السلام در بازار کوفه قدم می‌زدند. متوجه شدند که شخصی مقدار زیادی گندم انبار کرده و قصد دارد آن را در زمان مناسب تر با قیمت بالاتر بفروشد. امام به او فرمودند: «ای بنده خدا، از خدا بترس و این گندم‌ها را به قیمت عادلانه به مردم بفروش. احتکار، برکت را از بین می‌برد و باعث سختی زندگی مردم می‌شود».

با استفاده از این آیات و احادیث بخوبی می توان فهمید که پرهیز از نابودی مواد غذائی و یا احتکار آن ها و فراهم کردن دسترسی همگانی به آن یکی از مسئولیت های اساسی بشر در زمینه تغذیه اعم تولید و مصرف آن است.

 لزوم انفاق در تأمین مایحتاج غذایی فقرا

یکی از اصول برجسته در قرآن کریم، لزوم انفاق و کمک به نیازمندان، به ویژه در زمینه تأمین مایحتاج غذایی است. قرآن کریم در سوره بقره، آیه 177 به یکی از ویژگی‌های افراد مؤمن اشاره می‌کند و می‌فرماید: «لن تنالوا البر حتى تنفقوا مما تحبون» این آیه به وضوح بیان می‌کند که انسان برای دستیابی به نیکی و تقرب به خدا باید از آنچه که دوست دارد، به نیازمندان ببخشد. یکی از مهم‌ترین عرصه‌های انفاق، کمک به فقرای جامعه در تأمین نیازهای غذایی است. در بسیاری از آیات قرآن کریم، به مسأله کمک به فقرا و نیازمندان در تأمین مایحتاج اساسی، از جمله غذا، تأکید فراوان شده است، از جمله این آیات، می توان به آیه هشت سوره انسان اشاره کرد که در آن خداوند متعال در تشویق مردم به انفاق و تمجید و قدردانی از نوع انفاق اهل بیت علیهم السلام چنین می‌فرماید: «وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكِينًا وَيَتِيمًا وَأَسِيرًا» ، « و غذا را در عین دوست داشتنش، به مسکین و یتیم و اسیر انفاق می کنند».

از این آیه و آیات قبل و بعد آن چنین برداشت می شود که اطعام ایثارگرانه به نیازمندان، یتیمان و اسیران، موجب بهره‌مندى از بهشت، [4] و مصونیّت از شرّ و ناگواریهاى قیامت است[5]. و همچنین ایثارگرى و ترجیح انفاق به دیگران، در صورت احتیاج و نیاز شخصى، زمینه ساز ستایش پروردگار است[6].

بنابر این با انفاق در راه خدا، نه تنها نیازمندان تأمین می‌شوند، بلکه برکت و رحمت الهی نیز شامل حال انفاق‌کننده می‌شود.

توجه به زنجیره تولید مواد غذایی

از نگاه قرآن کریم، توجه به زنجیره تولید مواد غذایی نیز یکی از مسئولیت‌های انسان است. انسان‌ها موظف به استفاده صحیح از منابع طبیعی و حفظ آنها برای نسل‌های آینده هستند. این موضوع به‌طور ضمنی در قرآن کریم اشاره شده است، جایی که خداوند انسان را خلیفه و امانت‌دار زمین می‌داند: «وَهُوَ الَّذِي جَعَلَكُمْ خَلَائِفَ الْأَرْضِ»[7]، خلافت انسان بر زمین به معنای مسئولیت او در حفظ منابع طبیعی و استفاده از آنها برای تولید مواد غذایی به شیوه‌ای است که به محیط زیست و جامعه آسیب نرساند. از این رو، حفاظت از محیط زیست و تولید پایدار مواد غذایی یکی از وظایف اخلاقی و دینی انسان است.

با توجه به آنچه که در این مقاله (در هر دو بخش آن) بررسی شد، قرآن کریم انسان را به تولید و مصرف غذا به شیوه‌ای مسئولانه دعوت می‌کند. رعایت اعتدال و پرهیز از اسراف در خوردن و آشامیدن، لزوم شکر گزاری از نعمت های غذائی ، اجتناب از خوردنی ها و نوشیدنی‌های غیرمجاز، مراقبت در حفظ سلامت بدن، پرهیز از احتکار مواد غذایی، و کمک به نیازمندان در تأمین مایحتاج غذایی و توجه به زنجیره تولید مواد غذائی از جمله مسئولیت‌هایی است که در آموزه های اسلامی بویژه قرآن کریم به آنها اشاره شده و انسان را به سوی تعادل و مسئولیت‌پذیری در این حوزه هدایت می‌کند.

سید هاشم موسوی

[1] . سوره اعراف، آیه 31.

[2] . [خوردن مواد ناپاک که تناسبی با جسم و روح شما ندارند] بر شما حرام شده است [مانند] گوشت مردار و خون و گوشت خوک و آنچه به نام غیر خدا کشته اند.

[3] . سوره نساء ، آیه 9.

[4] . فرهنگ قرآن ، ج 7 ، ص 117

[5] . همان، ج 16 ، ص 651

[6] . همان، ج 28 ، ص 47

[7] . سوره فاطر، آیه 39.