سواد رسانه‌ای به یکی از ابزارهای کلیدی در دنیای امروز تبدیل شده که افراد را قادر می‌سازد اطلاعاتی که روزانه دریافت می‌کنند را به درستی ارزیابی کرده و انتخاب‌های مناسبی برای خود داشته باشند.
اهمیت این سواد با گسترش رسانه‌های جمعی و شبکه‌های اجتماعی دوچندان شده و به ویژه در جوامع اسلامی، این مسأله در کنار آموزه‌های دینی می‌تواند راهنمایی برای مصرف محتوا باشد.
در این مقاله، به تبیین مفهوم سواد رسانه‌ای، اهمیت آن در جامعه امروزی و نگاهی به این مفهوم از دیدگاه دینی به ویژه اسلام می‌پردازیم.
تعریف سواد رسانه‌ای
سواد رسانه‌ای در ساده‌ترین تعریف عبارت است از توانایی درک، تحلیل، و استفاده هوشمندانه از رسانه‌ها. با گسترش رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی، سواد رسانه‌ای به توانائی و مهارتی تبدیل شده است که افراد را قادر می‌سازد اطلاعات دریافتی از رسانه‌ها را با دیدی نقادانه تحلیل و ارزیابی کنند و بتوانند تأثیرات آن را بر جامعه و زندگی شخصی خود درک نمایند. این مهارت شامل درک پیام‌های مختلف رسانه‌ها، توانایی تشخیص اخبار واقعی از جعلی، شناخت اهداف آنها، و همچنین تشخیص روش‌هایی است که از طریق آنها، رسانه‌ها ممکن است دیدگاه‌ها و باورهای مخاطبان را تغییر دهند. سواد رسانه‌ای نه‌تنها شناخت علمی و فنی رسانه را در بر می‌گیرد، بلکه فرد را در مقابل تاثیرات عاطفی و روانی رسانه‌ها ایمن‌تر می‌سازد.
ضرورت سواد رسانه‌ای در جامعه امروزی
با رشد و توسعه رسانه‌های دیجیتال و شبکه‌های اجتماعی، دسترسی به اطلاعات و اخبار از منابع مختلف در کمترین زمان، ممکن شده است. از طرف دیگر، با این سرعت بالای انتقال اطلاعات، خطرات زیادی نیز پدیدار شده است، از جمله انتشار اطلاعات نادرست، شایعات مغرضانه، تبلیغات مضر و تحریفات عمدی. در چنین شرایطی، داشتن سواد رسانه‌ای اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. سواد رسانه‌ای کمک می‌کند تا مخاطب از مصرف‌کننده منفعل محتوا به مصرف‌کننده‌ای هوشمند تبدیل شود که قادر به تجزیه و تحلیل اطلاعات و انتخاب آنها بر اساس نیازهای شخصی و اجتماعی خود باشد. در واقع، این مهارت به افراد کمک می‌کند که از تاثیرات سوء رسانه‌ها مانند اضطراب، استرس و حتی انحراف‌های اخلاقی در امان باشند.
سواد رسانه‌ای از نگاه دینی به ویژه اسلام
دین اسلام، ارزش زیادی برای آگاهی و علم قائل شده است و با صراحت به ترویج تفکر و تدبر پرداخته و از مسلمانان می خواهد که در مواجهه با اطلاعات و اخبار و پذیرش آنها بدرستی تحقیق و اندیشه کنند و چیزی را بدون علم و آگاهی نپذیرند. آیات زیادی از قرآن مجید از جمله آیه 6 سوره حجرات به ضرورت جستجو و بررسی اطلاعات و اخبار دریافتی اشاره دارد و می‌گوید: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِن جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا أَن تُصِيبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَىٰ مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِينَ»، یعنی «ای کسانی که ایمان آورده‌اید، اگر فاسقی برای شما خبری آورد، در آن تحقیق کنید، مبادا به نادانی گروهی را آسیب برسانید و بعد پشیمان شوید». این آیه با تاکید بر اینکه نباید به اطلاعات بدون تحقیق و بررسی اعتماد کرد، به خوبی نشان‌دهنده اهمیت سواد رسانه‌ای و لزوم شناخت صحیح از منابع اطلاعاتی است.
چارچوب پیشنهادی اسلام در مواجهه با سواد رسانه ای
اسلام با تکیه بر اصولی چون صداقت، انصاف و عدالت در انتقال اطلاعات، چارچوب‌هایی را برای استفاده از رسانه و انتقال اخبار و اطلاعات تعیین کرده است که در اینجا به چند نمونه از آن ها اشاره می کنیم:
گوش دادن و دیدن آگاهانه: قرآن بارها به اهمیت گوش دادن و دیدن آگاهانه و خودآگاهی در دریافت اطلاعات اشاره کرده است. این به معنای استفاده صحیح از رسانه‌ها و اطلاعاتی است که به دست ما می‌رسد.
احترام به حقوق دیگران: در اسلام به رعایت حقوق دیگران و حفظ حریم خصوصی افراد تاکید فراوان شده است و از آنجایی که رسانه‌ها ابزار قدرتمندی برای انتشار اطلاعات هستند، باید در انتشار اخبار مربوط به زندگی افراد دقت کرد و از افشای اطلاعات خصوصی افراد جلوگیری نمود.
ارائه محتوای سازنده: اسلام اهمیت زیادی برای رشد و آگاهی انسان ها قائل است و همواره به گسترش علم، دانایی و رشد فردی و اجتماعی توصیه کرده است. رسانه‌ها به‌عنوان ابزاری برای گسترش علم و آگاهی باید به ارتقای سطح آگاهی جامعه پرداخته و نشر محتوای سازنده و مفید و ترویج ارزش های اخلاقی را در دستور کار خود داشته و از انتشار محتوای بی‌ارزش و انحراف‌آمیز خودداری کنند.
مسئولیت در انتقال پیام: اسلام به نقش امانت داری در نقل اخبار تأکید فراوان دارد و از افراد می‌خواهد که در انتقال اطلاعات، مسئولانه عمل کنند. به عنوان مثال، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در حدیثی می‌فرماید: «المؤمن یکونُ أمینا»، یعنی مومن باید امانت‌دار باشد. و در جائی دیگر می فرماید: «المَجالِسُ بِالأَمانَةِ وَ إفشاءُ سِرِّ أخیكَ خیانةٌ»، یعنی محفل و مجالس خصوصی مردم برای افراد آن یك امانت است (و تا مجاز نباشند نباید از آن بازگو نمایند) فاش کردن راز برادر دینی یک خیانت به شمار می‌آید[1]. بنابر این، اصل امانت داری و مسئولیت در انتقال پیام، یک اصل کلی است که مصادیق فراوانی دارد و در مورد بحث رسانه، به وضوح بیانگر ضرورت بررسی صحت اطلاعات قبل از انتشار و انتقال آن به دیگران است.
ممنوعیت انتشار شایعات و اطلاعات نادرست: اسلام به شدت انتشار شایعات و اخبار نادرست را تقبیح و از آن نهی کرده است. در حدیثی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم آمده است: «لَیسَ الخیانَةُ و الِكذْبُ فی‌الدّین» ، یعنی در دین و آئین، خیانت و دروغ راه ندارد.[2] و در جائی دیگر در معرفی دروغگو چنین می فرماید: «كَفَى بِالْمَرْءِ كَذِباً أَنْ يُحَدِّثَ بِكُلِّ مَا سَمِعَ» ، یعنی برای دروغگو شناخته شدن فرد همین کافی است که آنچه را می‌شنود (بدون تحقیق) برای دیگران بیان کند.»[3] این توصیه به ما می‌گوید که بازنشر هر خبر بدون تحقیق و بررسی ممنوع است زیرا راهی بسیار نزدیک به دروغ است و زمینه را برای معرفی بازنشر کننده به عنوان دروغگو هموار می سازد.
در تاریخ اسلام به نمونه های جالبی از ایجاد محدودیت برای گروهی از راویان حدیث بر می خوریم که بر راویان ضعیف اعتماد کرده و از آنان نقل حدیث می کردند. نقل است که احمد بن محمد بن عیسی که از علمای زمان حضرت رضا علیه السلام و حضرت جواد و حضرت هادی علیه السلام بوده است ، برقی[4] را به دلیل روایت از ضعفا از شهر قم بیرون کرد[5]. در اینجا می توانیم ادعا کنیم که تأسیس علم رجال در اسلام ریشه در سواد رسانه ای دارد زیرا مباحث این علم، شرایط و فضائی را فراهم می کند تا اصل خبر، راوی آن و ظرف زمان و مکان خبر، همگی مورد بررسی دقیق قرار گیرد و در نتیجه توانایی نسبی در خصوص تشخیص اخبار واقعی از جعلی فراهم می شود.
تحلیل انتقادی و عقلانی: اسلام همواره به اندیشیدن و تدبر در آیات الهی و جهان اطراف دعوت کرده است. این روحیه تفکر انتقادی و تحلیل اطلاعات، در سواد رسانه‌ای نیز حائز اهمیت است. با این ویژگی، مسلمانان می توانند در مواجهه با رسانه‌ها و اطلاعاتی که از طریق آنها به دست می‌آورند، از تحلیل انتقادی استفاده کنند و دچار شایعات و افکار نادرست نشوند.
سواد رسانه‌ای به‌عنوان ابزار حفظ هویت دینی و فرهنگی
علاوه بر نکات مطرح شده، سواد رسانه‌ای می‌تواند به عنوان ابزاری برای حفظ هویت دینی و فرهنگی مسلمانان نیز به کار گرفته شود. در شرایطی که رسانه‌ها با تنوع فرهنگی گسترده‌ای همراه هستند، داشتن آگاهی و سواد رسانه‌ای کمک می‌کند تا افراد بتوانند از محتوایی که با فرهنگ و هویت دینی آنها تناسب ندارد دوری کنند و در عین حال به ارتقای فرهنگ بومی و دینی خود بپردازند. این موضوع به مسلمانان امکان می‌دهد که ضمن استفاده از امکانات رسانه‌ای مدرن، به حفظ و تقویت هویت خود نیز توجه داشته باشند.
جمع بندی:
سواد رسانه‌ای در دنیای امروز یکی از نیازهای اساسی است که با کمک به افراد در تشخیص درستی و نادرستی اطلاعات دریافتی، آنان را در برابر اطلاعات نادرست و شایعات محافظت می‌کند. این مهارت در جوامع اسلامی نیز اهمیت بسیاری دارد زیرا می‌تواند به عنوان یک ابزار دینی و اخلاقی برای برخورد هوشمندانه با رسانه‌ها مورد استفاده قرار گیرد. از دیدگاه اسلام، اصولی چون تحقیق و تدبر، احترام به حقوق دیگران و مسئولیت‌پذیری در انتشار اطلاعات، به خوبی با مفهوم سواد رسانه‌ای همخوانی دارد. به طور کلی، سواد رسانه‌ای از منظر اسلام می‌تواند یک ابزار کارآمد و ضروری برای محافظت از فرد و جامعه در برابر اثرات منفی رسانه‌ها باشد و همچنین به تقویت هویت دینی و فرهنگی کمک کند.
[1] . بحار الانوار، ج ٧٧، ص ٨٩
[2] . مواعظ عددیه، ص 10
[3] . ميزان الحكمه، ری شهری، ج۱۰، ص۶۶
[4] . ابوجعفر احمد بن محمد بن خالد برقی، معروف به ابوجعفر برقی، محدّث، مورّخ و مؤلف، امامی قرن سوم می باشد.
[5] . اخلاق و عرفان، حمید پارسا نیا، ص 60.