مقاله این هفته را بمناسبت میلاد با برکت حضرت زینب کبری، دخت والا مقام حضرت امیر المؤمنین و فاطمه زهرا علیهم السلام، به مطالعه زندگی و شخصیت برجسته و ستودنی این بانوی بزرگ اسلام اختصاص می دهیم.
شناخت ما از شخصیت های بزرگ تاریخ اسلام از جمله ائمه معصومین علیهم السلام، معمولا به بخش کوتاهی از دوران عمر با برکتشان بر می گردد و این امر هم بخاطر اتفاقات خاصی بوده که در آن مقطع از زندگی آنان رخ داده و موجب شده است که شخصیت والای آنان فرصتی برای تجلی پیدا کند. بیشترین دانش ما از زندگی حضرت امیر المؤمنین علیه السلام به پنج سال آخر عمر مبارکشان بر می گردد. همچنین شش ماه اول دوران امامت امام حسن مجتبی علیه السلام و شش ماه آخر عمر امام حسین علیه السلام و نیز دوران سه سال آخر عمر امام رضا علیه السلام ، دورانی بود که بخاطر حوادث خاص آن دوران، ما بیشترین اطلاعات از زندگی و سیره این بزرگواران پیدا کردیم.
در مورد حضرت زینب کبری سلام الله علیها هم داستان از همین قرار است و بیشترین شناخت ما از این بانوی بزرگ به دوران همراهی ایشان با برادر بزرگوار خود در کربلا و سپس مدت کوتاهی پس از واقعه عاشورا برمی‌گردد و به جرأت می‌توان گفت اگر واقعه عاشورا نبود، بسیاری از ابعاد شخصیتی ایشان بر ما پوشیده می‌ماند.
حوزه های الگو گیری از زندگی حضرت زینب سلام الله علیها
بدون تردید حضرت زینب سلام الله علیها، یکی از برجسته‌ترین شخصیت‌های تاریخ اسلام است که با ویژگی‌های منحصر به فرد خود در حوزه معنویت، تربیت، صبر و استقامت، علم و فقاهت، و اجتماع و سیاست، الگویی بی‌نظیر برای زنان مسلمان به‌شمار می‌رود.
حوزه معنویت؛ حضرت زینب سلام الله علیها از کودکی در محیطی سرشار از معنویت و تقوا پرورش یافت و در این عرصه تحت تربیت مادر و سپس پدر و برادران بزرگوار خود آنچنان به رشد و کمال معنوی رسیده که نتایج شگفت انگیز آن، سراسر زندگی پر از فراز و نشیب وی را نورانی و درس آموز کرد.
در بزرگی مقام معنوی ایشان همین بس که امام حسین علیه السلام در روز عاشورا از وی می خواهد که او را در نماز شب های خود دعا کند و تاریخ چه زیبا نشان داد که اعتماد امام علیه السلام به ایمان وی بی حساب نبوده و حسب گزارش ها و روایات تاریخی قطعی، ایشان در شب یازده محرم پس از واقعه عاشورا در سخت‌ترین شرایط که نمونه آن در تاریخ رقم نخورده بود نماز شب خود را ترک نکرده ولو بصورت نشسته اقامه کرده است. این حرکت نشان‌دهنده اوج تعبد و عشق وی به عبادت و راز و نیاز با پروردگار عالم است که می‌تواند به تعبیر قرآن کریم اسوه ای حسنه برای مؤمنان در پایبندی به عبادات حتی در شرایط دشوار باشد.
حوزه تربیت، هدف اصلی آموزه های اسلامی رساندن انسان به مقام شامخ حقیقی وی است و در این راه تفاوتی بین جنس مرد با زن نمی بیند. به همین منظور در ارائه الگو و نمونه رفتاری، از هر دو گروه بزرگ جامعه بشری نمونه های برجسته ای را معرفی کرده است. زینب کبری سلام الله علیها به نص صریح روایات معصومین علیهم السلام یکی از این الگوها در عرصه های مختلف بویژه تربیت نیروی انسانی است. او با تربیت فرزندان موفقی چون محمد و عون که از شهدای گرانقدر کربلا بوده اند نشان داده است که تا چه اندازه تربیت صحیح می تواند در رساندن انسان به کمال معنوی و اخلاقی مؤثر باشد. بر همین اساس می توان گفت که اگر جامعه اسلامی زنان را با الگوی اسلامی زینبی تربیت کند آنان را به مقام شامخِ حقیقی خود نائل کرده و در آن صورت می تواند دنیا و تاریخ را تحت تأثیر خود قرار دهد.
حوزه صبر و استقامت، وی در مواجهه با مصائب کربلا و حوادث پس از آن در کوفه، شام و مدینه، چنان صبری از خود بنمایش گذاشت که نه تنها دوستان بلکه دشمنان خود را نیز به تعجب وا داشت. هنگامی که سر های بریده برادران و برادرزادگان و فرزندان خود را در مجلس ابن زیاد حاکم کوفه می بیند و همان زمان طعنه دشمن را نیز می شنود، تنها با یک جمله که ریشه در عمق صبر و استقامت وی دارد به جنگ دشمن بظاهر پیروز می رود و می گوید « ما در این مسیر چیزی جز زیبائی ندیدیم» و بدین ترتیب نه تنها از روی بی صبری از مسیر حق منحرف نشده بلکه با قدرت استقامت و بردباری ریشه احساس پیروزی دشمن را خشک می کند. این ویژگی نه تنها برای زنان بلکه مردان مسلمان نیز می تواند الگویی در مواجهه با مشکلات زندگی باشد.
حوزه سیاست و اجتماع؛ در این حوزه می توان به همراهی حضرت زینب با امام حسین علیهما السلام به عنوان یکی از مهمترین موضع گیری های سیاسی و اجتماعی وی اشاره کرد. یکی از مهمترین عوامل ارزش و عظمت وی، به خاطر انتخاب راه حسین علیه السلام و حرکت در آن مسیر بر اساس تکلیف الهی است.
به تعبیر آیت الله خامنه ای دام عزه، قبل از حرکت امام حسین علیه السلام به کربلا، بزرگانی چون عبدالله ابن‌عباس و عبد الله ابن‌جعفر و چهره‌های نامدار صدر اسلام، که ادعای فقاهت و شهامت و ریاست و آقازادگی و امثال این ها را داشتند، مردد شدند و نفهمیدند در مسیر مبارزه با یزید چه‌کار باید بکنند؛ ولی زینب کبری سلام الله علیها هرگز دچار تردید نشد و بخوبی فهمید که نباید امام خود را تنها بگذارد. او این تصمیم را نه از روی بی اطلاعی از اوضاع زمانه و سختی راه گرفت، بلکه برعکس، او بخاطر اینکه یک زن بود و می بایست بخاطر این مأموریت از شوهر و خانواده اش جدا می شد بهتر از دیگران این سختی را می فهمید و حس می کرد.
بخش عمده‌ی عظمت وی به تصمیم گیری و اعلام موضع اش در مناسب ترین موقعیت بر می گردد. وی در هنگام نگرانی برادر و امام خود برای بعد از شهادتش چنین فرمود: «ای برادر! آسوده‌خاطر باش. مرا آنگونه که می‌پسندی، خواهی یافت»[1] او بخوبی موقعیت امام زمانش را در کربلا درک کرد و از او پشتیبانی کرد و تمام تلاشش را بکار برد که خود را برای لحظات بحرانی روز عاشورا و هم حوادث کشنده‌ی بعد از آن آماده سازد و بدین ترتیب بعد از شهادت امام زمانش که دنیا تاریک و ظلمانی شد، این زن بزرگ یک نوری شد و درخشید و به جایی رسید که فقط والاترین انسان های تاریخ بشریت یعنی پیامبران می توانند به آن‌جا برسند.
حوزه علم و فقاهت؛ حضرت زینب سلام الله‌علیها به القاب گوناگونی نظیر «عالمةٌ غیرَ مُعلمةٍ: دانای بدون معلم»، «فهمةٌ غیرَ مُفهِّمةٍ: فهمیده بی‌آموزگار»، «عَقیلةُ النِّساء: خردمند بانوان» و «سیّدة العَقائِل: بانوی بانوان خردمند»، معروف بودند. همه این القاب بیانگر فراوانی دانش در وجود مبارک ایشان بوده است که با استناد به سخن امام سجاد علیه السلام[2] می توان گفت که علم آن بانوی بزرگوار از جنس همان علمی است که به حضرت خضر علیه السلام افاضه شد[3]. امام حسن، علیه‌السّلام، هم خواهر خود را چنین خطاب فرموده است: «خواهرم! حقّا که تو از درخت نبوّت و معدن رسالت هستی». عبد الله ابن‌عبّاس، صاحب نام ترین راوی صدر اسلام ، دانش‌آموختة مکتب علوی که به القاب علمی بسیار والا همچون حبرالأمّة، ترجمان القرآن، شیخ المفسّرین و… ملقّب بود، از حضرت زینب سلام الله علیها حدیث نقل می‌کرد. حضرت خطبة فدکیّه را برای ابن‌عبّاس نقل فرمود. پس ابن‌عبّاس در مقام ایشان گفت: «حدّثَتنا عقیلتَنا: بانوی خردمند ما گفت…» و بدین ترتیب ایشان به «عقیله بنی هاشم» معروف شدند. لذا به استناد این سخنان و اوصاف علمی حضرت، می‌توان ایشان را بارزترین مصداق برای آیات و احادیثی دانست که در شأن علما بیان شده‌اند.
ایشان در مسائل فقهی و دینی بخصوص تفسیر قرآن تبحر و مهارت ویژه ای داشتند بگونه ای که محل رجوع گروه زیادی از زنان مدینه بوده است. وی معارف و معالم خود را نه تنها برای زنان، بلکه برای برخی مردان هم شرح و تبیین می‌کرد. فضای حاکم بر آن ایّام به گونه‌ای بود که درس خواندن و فعّالیّت بیرون از منزل برای زنان و دختران امری غیرمعمول بود و در فضای مردسالار و متعصّب آن روز آموزش و آشنایی با خطّ و نوشتن را جایز نمی‌دانستند. لذا ایشان حصار عقاید و تعصّبات پوچ را شکسته و یکّه‌تاز میدان علم و دانایی و دفاع از آن شد. این ویژگی ها ضمن اینکه نشان‌دهنده میزان فقاهت و دانش دینی آن حضرت است از زنان مسلمان نیز می خواهد که در یادگیری مسائل دینی و تدبر در قرآن و فقه اسلامی پا به پای مردان قدم برداشته و خود را از سفره دانش علمای ربانی بهره مند سازند.
نتیجه
حضرت زینب سلام الله علیها با ویژگی‌های برجسته معنوی، سیاسی، فقهی و تربیتی خود، الگویی کامل برای زنان مسلمان هستند. ایشان با رفتار و کردار خود نشان دادند که زنان می‌توانند در تمامی عرصه‌های زندگی نقش مؤثری ایفا کنند و با پایبندی به ارزش‌های دینی، در مسیر حق و عدالت گام بردارند.
سید هاشم موسوی
[1] . نشریّة الکفیل، 1434ق. ص7
[2] . «عمّتی أنتّ بِحمدالله عالمةٌ غیر معلَّمة و فهمةٌ غیر مفهَّمة: عمّه جان! تو عالمه‌ای هستی بدون اینکه معلّم داشته باشی و فهمیده‌ای هستی بی آنکه کسی مطالب را به تو فهمانده باشد» بحار الأنوار ، ج ۴۵ ، ص ۱۶۴
[3] . «…وَعَلَّمْنَاهُ مِن لَّدُنَّا عِلْمًا: و از نزد خود به او (خضر) علم آموختیم﴾ (الکهف/ 65)