در قسمت اول این مقاله گفتیم که ارزشهای اسلامی با تکیه بر ایمان، توحید و اخلاقیات، نقش محوری در تقویت بنیان خانواده دارند. این اصول با ایجاد ارزشهای مشترک، تقویت حس مسئولیتپذیری، توصیه به حل اختلافات بر مبنای گذشت و آموزههای الهی، فضایی از محبت، همدلی و پایداری را در خانواده ایجاد میکنند و موجب می شوند تا خانواده به یک نهاد مستحکم و مؤثر در جامعه تبدیل شود.
در بخش دوم این گفتار تلاش میکنیم تا با بهرهگیری از منابع دینی به برخی دیگر از ارزش های اسلامی اشاره نموده و نقش آنها را در استحکام بنیان خانواده بررسی و تحلیل کنیم.
عدالت و انصاف
عدالت و انصاف چگونه به تقویت بنیان خانواده کمک می کند؟
عدالت و انصاف به عنوان دو اصل اساسی در روابط انسانی، نقش مهمی در تقویت بنیان خانواده دارند. خانواده به عنوان بنیادیترین نهاد اجتماعی، زمانی پایدار و استوار میماند که اعضای آن با یکدیگر در تعاملاتی عادلانه و منصفانه باشند.
آموزه های دینی مسلمانان نیز بر عدالت و انصاف به عنوان یکی از ارزشهای مسلّم اسلامی تأکید فراوانی دارد. قرآن کریم در این زمینه چنین میفرماید: « إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ»[1]، « به راستی خدا به عدالت و احسان و بخشش به خویشاوندان فرمان می دهد.» همچنین قرآن کریم در آیه پانزده سوره شوری یکی از مأموریت های مهم پیامبر مکرم اسلام را أقامه عدل و رفتار بر أساس عدالت معرفی می کند و میفرماید: « وَأُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَيْنَكُمُ»[2]، « و مأمورم که در میان شما به عدالت رفتار کنم».
عدالت در خانواده با تقسیم منصفانه مسئولیتها، احترام به حقوق یکدیگر، و پرهیز از تبعیض، محیطی امن و پایدار ایجاد میکند. این تعادل، اعتماد و محبت میان اعضای خانواده را تقویت کرده و از بروز تنشها و اختلافات جلوگیری میکند.
در ادامه، به برخی از روش های تأثیر عدالت و انصاف بر حفظ و استحکام بنیان خانواده اشاره می کنیم:
- توزیع عادلانه مسئولیتها
در یک خانواده متعادل، مسئولیتها و وظایف میان اعضا به صورت منصفانه تقسیم میشود. این امر باعث کاهش احساس نابرابری و خستگی در اعضای خانواده میشود و همسران و فرزندان احساس ارزشمند بودن میکنند.
سیره معصومین (علیهمالسلام) بهترین الگوی توزیع عادلانه وظایف و مسئولیتها در خانواده است. آنان نه تنها در رفتار خود عدالت و انصاف را رعایت میکردند، بلکه به دیگران نیز این اصول را آموزش میدادند. در اینجا، به چند نمونه از این سیره ارزشمند اشاره میکنیم:
- پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) با وجود مسئولیتهای سنگین اجتماعی و رسالت، در کارهای خانه به اهل بیت خود کمک میکردند. حضرت هیچگاه کارهای خانه را به طور کامل بر عهده همسرانشان نمیگذاشتند و با مشارکت خود، باری از دوش آنان برمیداشتند. امیرالمؤمنین (علیه السلام) در این زمینه میفرمایند: «پیامبر اکرم در خانه گوسفند میدوشیدند، لباسهای خود را وصله میکردند و در کارهای خانه کمک میکردند.»[3]
- یکی دیگر از بهترین نمونههای توزیع عادلانه وظایف در خانواده، زندگی مشترک حضرت علی (علیه السلام) و حضرت فاطمه (سلام الله علیها) است. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) به درخواست حضرت زهرا (سلام الله علیها)، وظایف را بین ایشان و حضرت علی (علیه السلام) اینگونه تقسیم کردند: « انجام امور داخل خانه مانند پختوپز و نظافت از وظایف حضرت فاطمه (سلام الله علیها) و رسیدگی به امور خارج از خانه مانند تهیه آذوقه و انجام کارهای بیرونی جزء وظایف امیر المؤمنین (علیه السلام) شمرده شد.»[4]
همچنین در زندگی دیگر معصومین از جمله امام سجاد و امام کاظم و امام رضا (علیهم السلام) این تقسیم کار بخوبی گزارش شده است از جمله در مورد امام کاظم (علیه السلام) نقل شده است که با فرزندان خود جلسات خانوادگی برگزار میکردند و درباره کارهای خانه و تربیت بحث میکردند.
این تقسیم وظایف بر اساس توانایی و شرایط، نه تنها عدالت در خانواده را نشان میدهد، بلکه از محبت و هماهنگی میان آنان نیز حکایت دارد.
- ایجاد محیطی سرشار از اعتماد و احترام متقابل
عدالت و انصاف، اعتماد و احترام میان اعضای خانواده را تقویت میکند. وقتی اعضای خانواده اطمینان داشته باشند که حقوقشان رعایت میشود و هیچکس مورد بیعدالتی و بی احترامی قرار نمیگیرد، احساس امنیت و آرامش در خانواده افزایش مییابد. این احساس امنیت و احترام متقابل پایهای برای روابط سالم و پایدار بین اعضای خانواده است.
- حل اختلافات به شیوهای پسندیده
اختلافها و چالشها در هر خانوادهای طبیعی است. اما عدالت و انصاف به اعضای خانواده کمک میکند که تعارضها را بر اساس معیارهای اخلاقی و بدون جانبداری حل کنند. این رویکرد به کاهش کینهها و دلخوریها کمک میکند.
قرآن کریم در این زمینه از تعبیر «رفتار معروف» استفاده می کند و می فرماید به هنگام اختلاف با همسران خود «َعَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ»[5] ، با آنان بر اساس معروف عمل کنید. مراد از «معروف” در این آیه مفهوم گستردهای دارد و به معنای رفتاری است که بر اساس معیارهای عقل، شرع، عرف و اخلاق، پسندیده باشد.
برخی از تفسیرهای رایج در این زمینه شامل موارد زیر است:
- رعایت محبت و احترام متقابل
- پایبندی به حقوق همسر
- برخورد به دور از خشونت و ظلم
- حفظ آرامش و صمیمیت در خانواده
- توجه به عرف و فرهنگ زمانه: «معروف» میتواند بسته به شرایط زمانی و مکانی معانی خاصتری داشته باشد و شامل رعایت اصول و رسوم پسندیده در جوامع مختلف نیز باشد، البته مادامی که مخالف دستورات شرع نباشند.
- الگوسازی برای فرزندان
بارها در سیره پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل شده است که آن حضرت امام حسن و امام حسین(علیهما السلام) را با هم روی زانویش می نشاند و هر دو را به یك اندازه نوازش می كرد. این یک نمونه از رفتار بسیار ظریفی است كه موجب نهادینه شدن عدالت و عدالت خواهی در کودک می شود.
فرزندان در محیطی عادلانه و منصفانه، یاد میگیرند که در زندگی اجتماعی خود نیز عدالت و انصاف را رعایت کنند. این موضوع نه تنها به شخصیتسازی آنها کمک میکند، بلکه به جامعهای بهتر نیز منجر میشود.
اگر خانواده در رفتار خود با فرزندان از مدار عدل و انصاف خارج شود بتدریج ظلم در آن خانواده ریشه می دواند و تأثیر سویی در تربیت فرزندان می گزارد به این معنا که كودكان مرز حق و ناحق را تشخیص نمی دهند و این مرز در ذهن آنها كدر می شود، بر همین اساس بعدها نیز نه در محیط دوستان، نه در محیط خانواده ای كه تشكیل می دهند و نه در محیط اجتماع پاسدار عدالت نخواهند بود بلکه ناخواسته از دیگران انتظار نابه جا خواهند داشت و مفهوم دقیق مسؤولیت و تكلیف خود را هم نخواهند فهمید.»
- کاهش استرس و ایجاد آرامش
بیعدالتی و تبعیض میتواند منبع استرس و نارضایتی در خانواده باشد. وقتی عدالت رعایت شود، محیط خانواده به مکانی آرام و دلپذیر برای تمامی اعضا تبدیل میشود.
- تقویت حس تعلق و همبستگی
وقتی اعضای خانواده احساس کنند که در تصمیمگیریها و توزیع منابع خانواده عدالت رعایت میشود، حس تعلق و همبستگی آنها افزایش مییابد و این امر به پایداری بنیان خانواده کمک میکند.
نتیجه بحث
عدالت و انصاف به خانواده کمک میکنند تا به محیطی سالمتر، صمیمیتر و پایدارتر تبدیل شود. رعایت این اصول نه تنها به حل مشکلات و کاهش تعارضها کمک میکند، بلکه زمینهساز تربیت نسلی با ارزش، مسئولیتپذیر و اجتماعی نیز خواهد بود.
سید هاشم موسوی
[1] . سوره نحل، آیه 90.
[2] . سوره شوری، آیه 15.
[3] . بحار الانوار، ج 16.
[4] . بحار الانوار، ج43.
[5] . سوره نساء، آیه 19.