در دو قسمت پیشین این مقاله گفتیم که خانواده در فرهنگ اسلامی بهعنوان کوچکترین و درعینحال اساسیترین نهاد اجتماعی، جایگاه ویژهای داشته و سلامت و استحکام آن نقش محوری در پیشرفت این جامعه دارد. همچنین اشاره شد که ارزشهای اسلامی از جمله ایمان به خداوند متعال و رعایت انصاف و عدالت و التزام به اخلاقیات، نقش اساسی در تقویت بنیان خانواده داشته و فضایی از محبت، همدلی و پایداری را در آن ایجاد میکنند و موجب می شوند تا نهاد خانواده به یک نهاد مستحکم و مؤثر در جامعه تبدیل شود.
در بخش آخر این گفتار به بررسی یکی دیگر از ارزش های اسلامی و نقش آن در تقویت و مصون سازی بنیان خانواده در برابر چالش های عصر حاضر می پردازیم.
تأکید بر اهمیت علمآموزی بانوان در اسلام
اسلام به جایگاه مستقل و ویژه بانوان در جهان هستی و حیات اجتماعی تصریح نموده و آنان را در مقام تربیت مردان قرار داده است چنانکه امام خمینی (ره)، اسلامشناس برجسته قرن، میفرمایند: «زن یک انسان بزرگ است و مربی جامعه است. او مظهر تحقق آمال بشر است». از این رو، فراهم کردن زمینههای نظری و عملی برای پیشرفت علمی و تعالی آنان از اهمیت خاصی برخوردار است.
از سوی دیگر، پیامبر بزرگوار اسلام (صلّیاللهعلیهوآلهوسلّم) دین را با عقل برابر دانسته و فرمودهاند: «الدین هو العقل، ومن لا عقل له لا دین له» ، «دین همان عقل است و کسی که عقل ندارد، دین ندارد.»
بر این اساس، دیانت یک زن نیز به عنوان یک انسان، به رشد عقلی و میزان معقولات یا همان دانش و معارف الهی و انسانی او بستگی دارد و به عبارت دیگر علم و دانش برای زنان زمینهساز معرفت، ایمان، یقین و در نهایت عمل صالح خواهد بود.
توجه به یکپارچگی عقل و دین و ملاحظه جایگاه تربیتی زن، اقتضاء می کرد که اسلام یکی از روشن ترین مواضع بنیادی خود را در قبال زنان اتخاذ کند و آن «جانب داری اصولی از علم آموزی و گسترش دانش افزایی در بین زنان» است بگونه ایی که آموزه های دینی اسلامی همواره مملو از تشویقات و احیانا دفاعیات از تحصیلات و آموزش زنان در بین جوامع مختلف است.
اسلام برخلاف دیدگاههای محدودکننده برخی از فرهنگها و تمدنهای تاریخی، از همان آغاز نگاه مشوقانه و در عین حال متعادل بدون تبعیض جنسیتی نسبت به علمآموزی مسلمانان داشته است. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم ، نسبت به تعلیم مسلمانان اعم از زن و مرد بسیار حریص بودند و هر زمان فرصتی جهت تعلیم کتاب برایش فراهم می شد، آنرا از دست نمی دادند.
نقش زنان در پیشبرد علم و آموزش در صدر اسلام
در اوایل عصر اسلام، نمونهها و الگوهای بسیاری از مشارکت فعال زنان در عرصههای علمی و عملی شناخته شده است. این شواهد تاریخی نشان میدهد که زنان مسلمان نقش قابلتوجهی در گسترش دانش و تربیت جامعه ایفا کردهاند.
بهعنوان نمونه، حضرت خدیجه (سلاماللهعلیها)، همسر پیامبر بزرگ اسلام، در عرصه تجارت از مهارت و دانش بالایی برخوردار بودند. همچنین، حضرت فاطمه (سلاماللهعلیها)، دختر محبوب پیامبر، همانند پدر بزرگوارشان، در مقام استادی و آموزش معارف دینی، از هیچ فرصتی برای آموزش زنان غفلت نمیکردند.
طبق شواهد تاریخی، همسران و دختران پیامبر اسلام و امامان معصوم، پس از بهرهمندی از دانش آنان، خود به تأسیس حلقههای درسی و آموزش زنان و مردان عصر خویش پرداختند. بهعنوان نمونه، در گزارشی آمده است که زنی از مدینه سؤالات متعددی از حضرت فاطمه (سلاماللهعلیها) پرسید. تعداد این پرسشها به ده رسید و زن، از ترس ایجاد مزاحمت، خجالتزده شد و گفت:
«ای دختر پیامبر خدا، دیگر شما را به زحمت نمیاندازم» اما حضرت در پاسخ فرمودند: «بیا و هرچه میخواهی بپرس… من از پدرم شنیدم که میفرمود: دانشمندان پیرو ما، هنگامی که در روز قیامت محشور میشوند، به اندازه دانش و تلاششان در راهنمایی بندگان خدا، خلعتهای کرامت دریافت میکنند.»
این نمونههای تاریخی به ما میآموزد که در نگاه اسلام، زن و مرد در پرتو آموزههای الهی برابر هستند و هر دو میتوانند به تمامی صفات و ویژگیهایی که رستگاری دنیا و آخرت را تضمین میکند، دست یابند. طلب علم نیز از جمله مهمترین این صفات است که راه را برای سعادت آنان هموار میسازد.
اثرات علمآموزی بانوان در تحکیم بنیان خانواده
- رشد معنوی و شخصیتی بانوان
تحصیل علم سبب افزایش شناخت بانوان از ارزشهای دینی و اخلاقی میشود. زنی که از آموزههای اسلامی آگاه است، میتواند در خانواده بهعنوان الگویی متعالی عمل کند و مسیر زندگی خانوادگی را به سمت تقویت ایمان و معنویت هدایت نماید.
- تقویت روابط خانوادگی
زنان تحصیلکرده بهتر میتوانند ارتباطات مؤثر در خانواده را مدیریت کنند. آگاهی از اصول روانشناسی، مهارتهای ارتباطی و حل تعارض به آنها کمک میکند تا محیطی آرام و مثبت در خانواده ایجاد کنند.
- بهبود سلامت روانی و جسمی خانواده
زنان تحصیلکرده معمولاً آگاهی بیشتری نسبت به مسائل بهداشتی و سلامتی دارند و میتوانند در حفظ سلامت خود و خانوادهشان نقش موثری ایفا کنند. همچنین دانش و مهارتهای کسب شده از طریق تحصیل، به زنان کمک میکند تا با استرسها و مشکلات زندگی بهتر کنار بیایند و از بروز مشکلات روانی در خانواده جلوگیری کنند.
- نقش در تربیت فرزندان
مادران بهعنوان اولین مربیان فرزندان، نقش کلیدی در شکلگیری شخصیت کودکان دارند. بانویی که از دانش کافی برخوردار است، میتواند ارزشهای اخلاقی و اسلامی را با روشی صحیح و متناسب با نیازهای فرزندان منتقل کند.
- ارتقای مشارکت در تصمیمگیریهای خانوادگی
تحصیل علم به بانوان این امکان را میدهد که در تصمیمگیریهای خانوادگی نقش فعالی داشته باشند. آنها میتوانند با ارائه تحلیلهای دقیقتر و آگاهانهتر به همسر خود کمک کنند و تصمیماتی اتخاذ کنند که به نفع کل خانواده باشد.
چالشهای پیشروی علمآموزی بانوان و راهحلها
- نگاههای سنتی محدودکننده
برخی نگاههای سنتی و فرهنگهای غیر اسلامی علمآموزی بانوان را مانعی برای ایفای نقشهای خانوادگی میدانند. این دیدگاه برخلاف تعالیم اسلامی است که علمآموزی را برای هر دو جنس ضروری میداند. «آگاهیبخشی از طریق رسانهها، مساجد و مراکز آموزشی برای اصلاح این نگاهها» می تواند بخشی از راه حل این چالش باشد.
- مشکلات اقتصادی و اجتماعی
در برخی جوامع، محدودیتهای اقتصادی مانع از تحصیل بانوان میشود که می توان با «ایجاد فرصتهای تحصیلی رایگان یا کمهزینه و ارائه حمایتهای مالی به خانوادهها» به مقابله با این چالش رفت.
- عدم تعادل میان نقشهای خانوادگی و تحصیلی
برخی بانوان نگران هستند که تحصیل و کار، آنها را از ایفای نقشهای خانوادگی بازدارد. برای مقابله با این چالش می توان از فرمول «ترویج مدیریت زمان و ارائه الگوهایی از بانوان موفق که توانستهاند میان علمآموزی و نقشهای خانوادگی تعادل برقرار کنند» استفاده کرد.
نقش جامعه در ترویج علمآموزی بانوان
تحقق این ارزش اسلامی نیازمند همکاری و حمایت جامعه است. دولتها و نهادهای دینی باید شرایطی فراهم کنند که علمآموزی بانوان بهعنوان یک حق و وظیفه شناخته شود. برخی اقدامات مهم عبارتاند از:
- ایجاد دانشگاهها و مراکز آموزشی ویژه بانوان.
- ترویج ارزش علمآموزی در خطبههای نماز جمعه و رسانههای اسلامی.
- تقدیر از بانوان موفق در عرصههای علمی.
البته باید توجه داشت که علمآموزی بانوان تنها به تحکیم بنیان خانواده محدود نمیشود بلکه تأثیر مستقیمی بر توسعه جامعه دارد. بانوان تحصیلکرده میتوانند در عرصههای اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی نقشآفرینی کنند و جامعهای پویا و پیشرفته بسازند.
نتیجه
ارزشهای اسلامی با تأکید بر علمآموزی بانوان، نهتنها حقوق آنها را به رسمیت میشناسد بلکه نقش آنان را در تحکیم بنیان خانواده و تربیت نسلهای آینده تقویت میکند. علمآموزی بانوان از یکسو به رشد معنوی و شخصیتی آنان کمک میکند و از سوی دیگر، تأثیرات مثبتی بر روابط خانوادگی، تربیت فرزندان و حتی پیشرفت جامعه دارد. ازاینرو، بهرهگیری از آموزههای اسلامی برای گسترش این ارزش و رفع موانع آن باید در اولویت برنامههای خانواده و جامعه اسلامی قرار گیرد.
سید هاشم موسوی