در قسمت اول این مقاله به بررسی «سبک زندگی فاطمی» بر اساس سیره اخلاقی و معنوی حضرت فاطمه زهرا – سلام الله علیها- پرداختیم و با تمرکز بر مفهوم “محوریت خداوند” در زندگی آن حضرت، به نمونه های عملی از خداجوئی مطلق و بندگی خالصانه در عرصه هایی چون دعا، نماز و عبادت اشاره کرده و تلاش نمودیم تا تصویری روشن از سبک زندگی مبتنی بر عبودیت خالصانه آن حضرت ارائه دهیم که الگویی برای انسان‌ها در مسیر سعادت حقیقی باشد.
در این قسمت ان شاء الله سعی داریم تا آموزه های دیگری از زندگی آن حضرت را بررسی کنیم که برای نسل های امروزی در تصویرگری از سبک زندگی خداپسند، بسیار درس آموز است.
- رویکرد اخلاق مدار در زندگی فردی و اجتماعی
اخلاق اسلامی یکی از مهمترین ارکان سبک زندگی حضرت زهرا – سلام‌الله‌علیها- است. ایشان در روابط فردی و اجتماعی خود، چه با خانواده و چه با دیگران ، سعی کردند همواره با سخنان محبت‌آمیز، رفتار مهربانانه و گذشت و ایثار، آیینه تمام نمای اخلاق اسلامی باشند.
در این جا به چند نمونه از رفتارهای آن حضرت که ریشه در آموزه های اخلاقی اسلامی دارد اشاره می کنیم:
- احترام و محبت به پدر
یکی از چالش های بسیار جدی خانواده ها در دوره معاصر از بین رفتن روحیه احترام به بزرگتر ها و ترک محبت به آنان است خواه پدر و مادر باشد خواه برادر و خواهر و خواه دیگر افراد جامعه. متآسفانه هر چه به سمت تجدد و پیروی از سبک زندگی امروزی پیش می رویم این چالش عمیق تر و فاجعه بار تر، و کورسوی امید به آن کم فروغ تر می شود.
بی تردید یکی از مهمترین دلایل بروز چنین چالش هایی در جوامع اسلامی، دور شدن مسلمانان از آموزه های فرهنگی غنی خویش است، همان آموزه هایی که توانسته بود قرن های متمادی فرهنگ اسلام را به عنوان یکی از پیشروترین فرهنگ بشری به دنیا معرفی کند. این آموزه ها را می توان از مطالعه آیات قرآن مجید و یا سیره اخلاقی کسانی که توسط قرآن و روایات به عنوان الگو معرفی شدند آموخت.
حضرت فاطمه زهرا – سلام‌الله علیها – یکی از برجسته‌ترین نمونه‌های این الگوهای رفتاری است. پیروی از سبک زندگی ایشان، می‌تواند پاسخی کارآمد به چالش‌های پیش‌روی بشر امروز باشد. رفتار ایشان با پدر بزرگوارشان رسول خدا – صلی‌الله علیه و آله- و همسر گرامی‌شان امیرالمؤمنین علی – علیه‌السلام- نمونه‌ای روشن و درخشان از اخلاق فاطمی و احترامی است که می‌تواند الگویی جاودانه برای خانواده‌ها در همه اعصار باشد.
برخورد فاطمه – سلام الله علیها- با پدر برخوردی بسیار مؤدبانه و متواضعانه بود بگونه ای که فاطمه پیش از همه در تکریم و تعظیم پیامبر اکرم – صلی الله علیه و آله و سلم – سعی می نمود. گر چه رابطه این دختر و پدر بسیار عاطفی و سراسر محبت و صمیمیّت بود ، اما این مانع اظهار احترام نسبت به پیامبر – صلی الله علیه و آله و سلم- نمی شد. خود آن حضرت نقل می کند که وقتی بر پیامبر اکرم – صلی الله علیه و آله و سلم- آیه ای نازل شد که از این به بعد پیامبر را با نامش خطاب نکنید[1]، هیبت پیامبر مرا گرفت، به طوری که نتوانستم به او «پدر جان» بگویم بلکه با همان عنوانی که قرآن خواسته بود یعنی «یا رسول الله» صدا کردم. بار اول جوابم را نداد و از من روی گرداند. چند بار به همین ترتیب صدا کردم و او جواب نداد. تا آنکه فرمود دخترم تو از این که مرا «پدر جان » صدا کنی برایم بسیار دوست داشتنی تر و خداوند هم به این راضی تر است.
در اکرام و احترام او نسبت به پدر بزرگوارشان همین بس که هنگامی که مشغول نماز مستحبّی بود ، چون صدای پیامبر اکرم – صلی الله علیه و آله و سلم- را شنید نماز را رها کرد و بسوی آن حضرت آمد و به او سلام کرد. پیامبر نیز پس از جواب دست بر سر او کشید و برای او دعا کرد.
محبت و احترام و کمک آن حضرت نسبت به پدرش آنقدر فراوان و قابل توجه بود که پیامبر مکرم اسلام – صلی الله علیه و آله و سلم- بارها او را «ام ابوها» یعنی مادر پدرش خطاب می کرد.
- احترام و محبت به همسر
محبت و احترام حضرت فاطمه – سلام الله علیها- و امام علی – علیه السلام- نیز بسیار زبانزد است. این دو معصوم زندگی مشترک خود را بر اساس محبت، احترام، و همکاری متقابل بنا کرده بودند. امام علی – علیه السلام- درباره زندگی با حضرت زهرا – سلام الله علیها- می‌فرمایند: «به خدا سوگند در سراسر زندگی مشترک با فاطمه تا آنگاه که خدای عزیز و جلیل او را قبض روح فرمود هرگز او را خشمگین و ناراحت نکرده و بر هیچ کاری او را اکراه و اجبار نکردم، و او نیز هیچ گاه مرا خشمگین و ناراحت نساخت و نافرمانی من نکرد؛ هر وقت به او نگاه می کردم رنج ها و اندوه هایم برطرف می شد.»[2]
مطابق آنچه که در روایات از جمله حدیث کساء نقل شده است آن بانوی بزرگوار، همواره نام همسر خود را با احترام یاد می کرد. گاهی وی را با کنیه «ابالحسن» می خواند و گاهی با یاد قرابت نسبی«پسر عمو» صدا می زد. این گونه نقل نام و خطاب احترام آمیز یکی از نکات اصلی رابطه زوجین نسبت به یکدیگر است.
همچنین از نکات قابل توجه در رفتار احترام آمیز آن حضرت نسبت به شوهر، می توان به داستان درخواست ملاقات برخی از کسانی که در مصدوم کردن حضرت زهرا – سلام الله علیها- نقش داشتند اشاره کرد. دو تن از کسانی که بیشترین نقش را در اذیت آن حضرت و مصدومیت وی داشتند از امیرمؤمنان علی – علیه السلام- درخواست ملاقات و عیادت ایشان را کردند، حضرت علی- علیه السلام- تقاضای آن دو را به فاطمه – سلام الله علیها- ارائه کردند و ایشان در جواب فرمودند: «البیت بیتک و الحره امتک» یعنی خانه متعلق به شماست و من هم به منزله خدمتگزار شما هستم».
- رویکرد کمک به نیازمندان
یکی از طبیعی‌ترین عملکردهای انسان بر مبنای رویکرد خدامحوری در زندگی، توجه به نیاز دیگران و تلاش برای رفع گرفتاری‌های آنان است. در مقابل، رویکرد انسان‌محوری و تلاش برای جذب حداکثری منافع فردی، بزرگ‌ترین مانع در مسیر کمک به دیگران و رفع فقر و محرومیت در جامعه به شمار می‌رود.
متأسفانه، سبک زندگی مدرن بشری، مسیری را ترسیم کرده است که تمام دغدغه و تمرکز انسان‌های امروزی را به جمع‌آوری سرمایه و تأمین منافع شخصی معطوف می‌کند و تا زمانی که الگوهای رفتاری برخاسته از رویکرد خدامحوری در بوته فراموشی باقی بمانند، قصه پرغصه زندگی بشر همچنان همین خواهد بود.
حضرت زهرا – سلام الله علیها- به عنوان یکی از همین الگوهای درخشان رفتاری در جبهه خدامحوری است که درس های زندگی ایشان، بویژه در زمینه کمک به نیازمندان، سرشار از آموزه های بیدار گر و تاثیر گذار است.
ماجرای مشهور ایشان در بخشیدن لباس عروسی خود به یک فقیر، نشان می دهد که در تمام لحظات زندگی لحظه ای از ایثار و توجه به نیاز نیازمندان غافل نبود.
آن حضرت در شب عروسی خود بهترین لباسشان را به فقیری هدیه کردند و هنگامی که – پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)- از این موضوع مطلع شدند و دلیل این کار را پرسیدند ایشان فرمودند که خداوند متعال در قرآن کریم فرمودند بهترین کالایی که دارید را در راه خدا انفاق کنید. « لَن تَنَالُواْ ٱلبِرَّ حَتَّىٰ تُنفِقُواْ مِمَّا تُحِبُّونَ…» ، « شما هرگز به مقام نيكوكاران و خاصان خدا نخواهيد رسيد مگر از آنچه دوست مى‌داريد و محبوب شماست در راه خدا انفاق كنيد».
در کتاب «فرهنگ سخنان فاطمه» داستان دیگری از آن حضرت نقل شده است که می تواند تصویر دیگری از سبک زندگی آن حضرت ارائه دهد که مطابق این سبک از زندگی هیچ کس نمی تواند نسبت به نیاز مستمندان جامعه بی تفاوت باشد. نویسنده این کتاب می نویسد: «یک عرب تازه مسلمانی درمسجد مدینه از مردم کمک خواست. پیامبر اکرم – صلی الله علیه و آله و سلم – به اصحاب خود نگریست. سلمان فارسی برخاست تا نیاز آن بیچاره را برطرف سازد. هرجا رفت با دست خالی برگشت. با ناامیدی به طرف مسجد می‌آمد که چشمش به منزل حضرت فاطمه – سلام الله علیها- افتاد، با خود گفت: فاطمه – سلام الله علیها- سرچشمه نیکوکاری است. درب خانه را کوبید و داستان عرب مستمند را شرح داد. حضرت زهرا – سلام الله علیها- فرمود: ای سلمان، سوگند به خداوندی که حضرت محمد را به پیامبری برگزید، سه روز است که غذا نخورده ایم و فرزندانم حسن و حسین – علیهما السلام- از شدت گرسنگی بی قراری می‌کنند و خسته و مانده به خواب رفته اند. اما من، احسان را که درخانه مرا کوبیده است، رد نمی کنم. آن گاه پیراهن خود را به سلمان داد تا در بازار گرو گذاشته، مقداری خرما و جو قرض بگیرد. سلمان فارسی می‌گوید: پس از دریافت جو و خرما به طرف منزل فاطمه – سلام الله علیها- آمدم وگفتم: دختر رسول خدا مقداری از این غذاها را برای فرزندان گرسنه ات بردار. حضرت پاسخ فرمود: ای سلمان، این کار را فقط برای خدای بزرگ انجام دادیم و هرگز از آن چیزی برنمی داریم[3].
این شیوه زندگی و ایثار، ممکن است از دید برخی افراط‌گونه تلقی شود، در حالی که خداوند متعال تمامی این اعمال را مورد ستایش و تحسین قرار داده و آن‌ها را به‌عنوان نمونه‌ای پسندیده از رفتار انسانی معرفی کرده است.
در روایت مربوط به بخشیدن لباس شب عروسی، چنین آمده است که خداوند متعال به پاس ایثار و ازخودگذشتگی حضرت فاطمه زهرا – سلام‌الله علیها- جبرئیل را نزد پیامبر اکرم – صلی الله علیه و آله و سلم- فرستاد. جبرئیل عرض کرد: خداوند فرمان داده است که به‌پاس این گذشت و فداکاری، هر آنچه را شما بخواهید به شما عطا خواهد کرد. حضرت فاطمه – سلام‌الله علیها- در پاسخ فرمودند که چیزی نمی‌خواهند.
جبرئیل بار دیگر نازل شد و گفت: خداوند تأکید کرده است که هرچه بخواهید، به شما عطا خواهد شد. در این لحظه، صدیقه کبری – سلام‌الله علیها- خواسته خود را به پدر بزرگوارشان سپردند. پیامبر اکرم – صلی‌الله علیه و آله- دست به دعا برداشتند و از خداوند درخواست کردند که تمامی مسلمانان را ببخشد و در بهشت جای دهد. بدین ترتیب، این واقعه در سوره «الضحی» با عبارت «وَلَسَوْفَ يُعْطِيكَ رَبُّكَ فَتَرْضَىٰ» به نیکی یاد شده است.
همچنین در ماجرای اطعام به مسکین، و یتیم و اسیر نیز ، خداوند با فرو فرستادن آیه زیر این کار اهل البیت از جمله حضرت زهرا – سلام الله علیها- را مورد تأیید قرار داد و با معرفی آنان به عنوان ابرار چنین فرمود: «و یطعمون الطعام علی حبه مسکینا و یتیما و اسیرا انما نطعمکم لوجه الله لا نرید منکم جزاء و لا شکورا» ، « و غذایی را که از شدت احتیاج دوست می‌داشتند، به مسکین و یتیم و اسیر عطا کردند و گفتند: شما را فقط برای خشنودی خدا اطعام می‌کنیم؛ نه از شما عوضی می‌خواهیم و نه انتظار سپاس و ثنایی داریم.»
همه این موارد، نمونه‌هایی از سبک زندگی‌ای هستند که حضرت زهرا – سلام‌الله علیها- مجری آن و خداوند متعال مؤید و معرف آن است و بشر امروز بیش از هر زمان دیگری نیازمند فراگیری و به‌کارگیری این الگوهاست تا بتواند بر چالش‌های پیش‌ِروی خود در برابر سبک‌های جدید و پرچالش زندگی غلبه کند.
سید هاشم موسوی
[1] . آیه 63 سوره نور.
[2] . نهج البلاغه، نامه 31.
[3] . فرهنگ سخنان فاطمه – سلام الله علیها- ص 119
