نقش امام هادی (علیه السلام) در آماده سازی مردم برای درک دوره غیبت

امام علی بن محمد (علیه السلام) ملقب به نقی و هادی فرزند برومند امام جواد علیه السلام در 15 ذیحجه سال 212 هجری قمری در شهر مدینه دیده به جهان گشودند.

پس از شهادت امام جواد (علیه‌السلام) در سال 220 هجری قمری، امام هادی (علیه‌السلام) که هنوز بیش از هشت سال از عمر مبارکشان نگذشته بود، به امامت رسیدند. از آن‌جا که شیعیان به استثنای گروه اندکی از آنان، مشکل بلوغ امام دربارۀ امام جواد (علیه‌السلام) را پشت سر گذاشته بودند، در زمینۀ امامت امام هادی (علیه‌السلام) در هشت سالگی تردید خاصی نداشتند و براحتی آن را پذیرفتند.

زمینه های تاریخی و چالش ها

قرن سوم هجری و دوره امامت آن حضرت، دوره‌ای حساس و پیچیده از تاریخ اسلام بوده است. شیعیان تحت فشارهای شدید سیاسی و مذهبی قرار داشتند. بی‌حرمتی‌ها و ستم‌های فراوانی به آنان روا می‌شد. متوکل خلیفه وقت، آشکارا به ساحت مقدس علی بن ابی‌طالب (علیه‌السلام) اهانت می کرد و حرم شریف امام حسین (علیه‌السلام) را ویران ساخت و امام هادی (علیه‌السلام) را به سختی زیر نظر داشت و به بهانه های مختلف ایشان را احضار می‌کرد و آزار می‌داد. او مردم مدینه و مکه را از معاشرت با علویان منع می کرد. اگر کسی‌ کمکی به شیعیان می‌رسانید، به سختی عقوبت می‌شد. وضعیت مالی شیعیان بسیار بغرنج بود به گونه‌ای که گفته‌اند زنان علوی برای نماز گزاردن به حد کفاف چادر نداشتند و گاه یک چادر را میان خود می‌گرداندند و به نوبت نماز می‌گزاردند.

حکومت عباسی با ایجاد چنین محدودیت‌ها و اختناقی، تلاش می‌کرد تا نفوذ شیعه را کاهش دهد و امامان شیعه را از ارتباط مستقیم با شیعیان منع کند این شرایط، ضرورت ایجاد سازوکار جدیدی برای ارتباط امام و امت را بیش از پیش آشکار می‌ساخت. از سوی دیگر، پیش‌بینی غیبت امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) و دوری ایشان از شیعیان، چالش بزرگی برای جامعه شیعه بود. شیعیانی که به حضور مستمر امام عادت داشتند، باید برای پذیرش دورانی طولانی بدون حضور فیزیکی امام آماده می‌شدند. در چنین شرایطی، امام هادی (علیه السلام) با درایت و هوشمندی، نقش بسزایی در آماده‌سازی شیعیان برای پذیرش و درک دوران غیبت ایفا کردند.

اقدامات امام هادی (علیه السلام) برای آماده‌سازی شیعیان

امام هادی (علیه السلام) با شناخت عمیق از شرایط زمانه و با بهره‌گیری از هوش و درایت خود، اقدامات مهمی را برای آماده‌سازی شیعیان انجام دادند که برخی از مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از:

• تقویت بنیان‌های اعتقادی: امام هادی (علیه السلام) با تبیین دقیق معارف اسلامی و پاسخگویی به شبهات، بنیان‌های اعتقادی شیعیان را تقویت کردند. ایشان به شیعیان آموختند که ایمان به امامت، تنها به حضور فیزیکی امام محدود نمی‌شود و اعتقاد به امام غائب نیز واجب است. یکی از آثار ماندگار و ارزشمند ایشان در این زمینه زیارت جامعه کبیره است که متقن‌ترین متن در «امام‌شناسی» است که در پاسخ به خواستۀ یکی از ارادتمندان اهل بیت (علیهم‌السلام) صادر شده است. علامه مجلسی (رحمة‌الله‌علیه) در باره این زیارت می‌نویسد: « این زیارت، صحیح‌ترین زیارت‌ها از جهت سند و فراگیرترین آن‌ها نسبت به ائمه (علیهم‌السلام) است و در مقایسه با دیگر زیارت‌ها از فصاحت، بلاغت و منزلت بیش‌تری برخوردار است».
• توسعه شبکه وکالت: یکی از مهم‌ترین اقدامات امام هادی (علیه السلام) در این دوره، توسعه شبکه وکالت بود که در دوران امام جواد علیه السلام آغاز شده بود. شبکه وکالت یکی از مهمترین سازوکارهایی بود که ائمه اطهار علیهم السلام بویژه بعد از امام رضا علیه السلام برای حفظ ارتباط با شیعیان خود و اداره جامعه آنان در شرایط سخت و تحت فشار حکومت های جور به کار می بردند. این شبکه به عنوان پل ارتباطی بین امام و شیعیان عمل می کرد و وکلا به عنوان نمایندگان امین و با کفایت امام، وظیفه داشتند ارتباط امام را با شیعیان حفظ کنند و پیام‌های امام را به آنان برسانند، و متقابلا شبهات و مسائل آن‌ها را به امام منتقل کنند.

وکلا همچنین وظیفه جمع آوری وجوهات شرعی مانند خمس و زکات را نیز بعهده داشتند. این وجوهات برای اداره امور جامعه شیعه، کمک به مستمندان و حمایت از مبارزان راه حق هزینه می‌شد. وکلا علاوه بر وظایف ارتباطی و مالی، وظیفه ترویج معارف اسلامی و آموزش شیعیان را نیز بر عهده داشتند. آن‌ها با برگزاری جلسات و مجالس، به تبیین احکام دین، پاسخگویی به سوالات و رفع شبهات می‌پرداختند.

نمایندگانی مانند عثمان بن سعید عمری که بعدها به عنوان یکی از نواب اربعه امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) شناخته شد، در این شبکه نقش مهمی داشتند.

• ترسیم خط حفظ وحدت و همدلی: امام هادی (علیه السلام) به شیعیان خود توصیه می کردند که در زمان دسترسی نداشتن به امام زمان خود، از فقهای جامع الشرایط تبیعیت کنند تا ضمن عمل به احکام و دستورات دینی که از مهم‌ترین عوامل بقای شیعه در دوران غیبت است، از وحدت و همدلی بین شیعیان برخوردار شده و بتوانند در برابر دشمنان مشترک قدرتمند ظاهر شوند.

نتایج اقدامات امام هادی (علیه السلام)

اقدامات امام هادی (علیه السلام) از جمله توسعه شبکه وکالت که بمنظور آماده‌سازی شیعیان برای درک اقتضائات عصر غیبت صورت گرفته بود، نتایج مهم و تأثیر گذاری را به همراه داشت که برخی از آن‌ها عبارتند از:

• حفظ بقا و انسجام شیعه: این اقدامات توانست در دوره‌ای که خطر پراکندگی و انحراف وجود داشت، جامعه شیعه را حفظ و در مسیر مطمئن هدایت کند و با وجود فشارهای شدید از سوی حکومت عباسی، شیعه توانست بصورت چشمگیری مکتب اهل بیت (علیهم السلام) را گسترش دهد. امام هادی علیه‌السلام با تاکید بر پرداخت وجوه شرعی نظیر خمس و زکات و استفاده از آن‌ها برای تقویت جامعه شیعی، باعث استقلال مالی شیعه و کاهش وابستگی آنان به حکومت عباسی شد و از این طریق توانست، ضمن حل مشکلات مالی شیعیان به ترویج تعالیم دینی آنان نیز بپردازد.
• تقویت بنیان‌های اعتقادی شیعه: خلفای عباسی برای تضعیف موقعیت شیعه، مشقت‌های فراوانی را به شیعیان تحمیل می‌کردند. زندان‌های طولانی، شکنجه‌های بی‌رحمانه، محدودیت‌های اقتصادی و اجتماعی، و ایجاد شبهات فکری و فرهنگی، همه و همه نشانه‌ای از فشارهای بی‌امان این دوره بوده است. امام هادی (علیه السلام) در یکچنین شرایطی، با تدبیری حکیمانه، به هدایت مردم می‌پرداختند و با تبیین فرهنگ شیعه به هنگام مناظرات علمی با دانشمندان زمان خود و اتخاذ مواضع قاطع در مواجهه با فرقه های انحرافی مانند معتزله، نقش بسیار مهمی در حفظ و تقویت بنیان های اعتقادی این امت داشته و توانستند شیعیان خود را در برابر شبهات مقاوم ساخته و از انحرافاتی نظیر غلو در مورد ائمه اطهار علیهم السلام جلوگیری کنند.

امام هادی (علیه‌السلام) علی رغم وجود اختناق و استبداد فراوان عباسی علاوه بر فعالیت‌های فرهنگی نظیر مناظرات، مکاتبات، پاسخ‌گویی به شبهات و غیره ، راویان و محدثان و بزرگانی از شیعه را نیز تربیت کرده که هر کدام از آنان توانستند در سایه علوم و معارفی که فراگرفتند جامعۀ زمان خود را از آسیب‌های فرهنگی اعتقادی حفظ نمایند و هم این میراث بزرگ را به نسل‌های بعدی منتقل کنند. مرحوم شیخ طوسی (رحمة‌الله‌علیه)، تعداد شاگردان و اصحاب امام هادی (علیه السلام) را در زمینه‌های مختلف علوم اسلامی، بیش از ۱۸۰ نفر می‌داند که در میان آنان چهره‌های درخشان علمی و معنوی و شخصیت‌های برجسته‌ای مانند فضل بن شاذان، عبدالعظیم حسنی، حسین بن سعید اهوازی، علی بن مهزیار اهوازی، ایوب بن نوح، حسن بن راشد، احمد بن محمد بن عیسی اشعری قمی و عثمان بن سعید عمری به چشم می‌خورند که دارای آثار و تألیفات ارزشمند در زمینه‌های مختلف علوم اسلامی هستند.

• عادی سازی ارتباط با امام غائب: شبکه وکالتی که توسط امام هادی (علیه السلام) گسترش یافت فرصتی فراهم کرد تا شیعیان با ارتباط غیرمستقیم با امام علیه السلام از طریق وکلا، به‌تدریج به این شیوه ارتباطی عادت کنند و در زمان غیبت کبری امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف براحتی با آن کنار بیایند. تاریخ شیعه بعد از غیبت کبری نشان می دهد که شیعیان با آموزش‌هایی که در دوران امامت امام هادی (علیه السلام) و بعد از آن دیدند، برای پذیرش عصر غیبت آماده شدند و توانستند با مشکلات و چالش‌های این دوره مقابله کنند.

این امام عظیم الشأن پس از 34 سال رنج و محنت فراوان درراه احیاء دین جد بزرگوار خویش، سرانجام در سوم رجب سال 254 در 42 سالگی در شهر سامرا بواسطه زهری که توسط معتمد عباسی به وی خورانده شد بشهادت رسیدند. در وقت شهادت آن امام غریب، به غیر از امام حسن عسکرى علیه السّلام کسى نزد آن جناب نبوده، و امام عسکری علیه السلام بر پیکر پدر خویش نماز گزارد و پس از تشییع جنازه، ایشان را در منزل خویش به خاک سپردند.

سلام علیه یوم ولد و یوم مات و یوم یقوم حیا

سید هاشم موسوی