مقاله این هفته را بمناسبت فرا رسیدن عید بزرگ مبعث پیامبر اعظم حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم به بررسی ویژگی های تأثیر گذار آن حضرت در ابلاغ رسالت اختصاص می دهیم.
مقدمه
تنوع فرهنگی و فکری در میان انسانها بسیار گسترده است. هر فرد با باورها، تجربیات و پیشینههای مختلف خود، دیدگاهها و ارزشهای منحصربهفردی دارد و به عبارتی دیگر به تعداد انسان های مختلف، افکار متفاوت وجود دارد و شاید این عبارت « الطرق الی الله بعدد انفاس الخلایق» که منسوب به معصوم علیه السلام است به همین موضوع اشاره دارد. این واقعیت، پیامدهای مهمی در نحوهی تاثیرگذاری بر دیگران دارد و نمی توان در تعامل با دیگران بر یک راه یا روش خاص اکتفاء کرد بلکه باید متناسب با نوع افراد آن جامعه و فرهنگ حاکم برآن و امتیازات فرهنگ جایگزین، از ابزار های متفاوتی استفاده کرد.
قرآن کریم نیز به این موضوع توجه ویژه داشته و در آیه 125 سوره نحل میفرماید: «ادْعُ إِلَىٰ سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ.» این آیه، سه روش کلیدی برای دعوت و تاثیرگذاری معرفی میکند که شامل حکمت[1]، موعظه حسنه[2]، و جدال احسن[3] میباشد. توصیه قرآن این است که خواص را با حكمت و استدلال، عوام را با موعظه نيكو، و مخالفان را با جدال نيكوتر ارشاد كنيد. هر یک از این روشها بر اساس شرایط و نوع مخاطب کاربرد دارند و به فرد امکان میدهند که پیام خود را با تاثیرگذاری بیشتری ارائه کند.
با ملاحظه این مقدمه، اکنون به بررسی ویژگیهای پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم در ابلاغ رسالت و نحوه بهرهگیری ایشان از این روشها خواهیم پرداخت.
ویژگیهای شخصیتی پیامبر اسلام
مسئولیت پیامبری و دعوت به توحید، مبارزه با فساد و ارتقاء اخلاقی جامعه، وظیفهای بسیار دشوار و سنگین است. قرآن کریم بارها به اهمیت این وظیفه و ویژگیهای برجسته ای که وی بخاطر آنها توانسته بر مردم جامعه خویش اثر بگذارد اشاره کرده است.
در ادامه، پنج ویژگی کلیدی که نقش مهمی در موفقیت پیامبر اسلام داشتند، مورد بحث قرار میگیرد.
- خوشخلقی و مهربانی
یکی از برجستهترین ویژگیهای پیامبر اسلام، خوشخلقی و مهربانی او بود. این ویژگی به طور خاص در قرآن مورد تایید قرار گرفته است. خداوند در سوره آل عمران میفرماید: «فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ»، « پس تو به لطف و رحمت الهى با آنان نرمخو شدى، و اگر درشتخوى و سختدل بودى بىشك از گرد تو پراكنده مىشدند». پیامبر با این خصلت توانست دلهای بسیاری را به خود جذب کرده و در میان مردم نفوذ کند.
خوشخلقی پیامبر نه تنها در برخورد با دوستان و یاران، بلکه حتی در مواجهه با دشمنان نیز نمود داشت. برای نمونه، در فتح مکه، با وجود تمامی آزارها و دشمنیهایی که از سوی قریش به او روا داشته شده بود، با اعلام عفو عمومی همان حرفی را زد که حضرت یوسف به برادرانش گفت. فرمود: « لَا تَثْرِيبَ عَلَيْكُمُ الْيَوْمَ يَغْفِرُ اللَّهُ لَكُمْ » ، « امروز هيچ سرزنش و ملامتى بر شما نيست، اميد است خداوند شما را مشمول بخشايش خود فرمايد» یعنی امروز همه شما را بخشيدم، همانگونه كه يوسف تمام برادرانش را يكجا عفو كرد.
- شرح صدر
شرح صدر یا گشایش سینه، یکی دیگر از ویژگیهای برجسته پیامبر بود. این ویژگی و ظرفیت بالا به او امکان میداد تا در برابر سختیها و مشکلات، صبر و پایداری بیشتری داشته باشد و با آرامش به دعوت خود ادامه دهد. هنگامى كه خداوند حضرت موسى را به رسالت برگزيد، اولين خواسته او شرح صدر بود كه گفت: «رَبِّ اشْرَحْ لِي صَدْرِي»[4] ولى پيامبر اسلام بدون درخواست مورد لطف قرار گرفت و سعه صدر را از خداوند دريافت كرد.
قرآن کریم در سوره شرح میفرماید: «أَلَمْ نَشْرَحْ لَكَ صَدْرَكَ»[5] پیامبر اسلام این ظرفیت بالا را از جانب خداوند دریافت کرده بود و این امر او را قادر ساخت تا حتی در مواجهه با بدترین آزارها نیز نسبت به مردم دعا کند و برای هدایت آنان بکوشد.
نمونهای از این شرح صدر، رفتار پیامبر با طائفه قریش است که با وجود تمامی توهینها، به جای نفرین، برای هدایت آنان دعا می کرد و می فرمود: «اللهم اهد قومى فانهم لا يعلمون» يعنى خداوندا اين مردم را هدايت كن زيرا كه نمىدانند.
- وفای به عهد
وفای به عهد و پایبندی به پیمانها یکی از اصول اساسی روابط انسانی است و پیامبر اسلام نیز در این زمینه الگویی بینظیر بود. پیش از بعثت، به دلیل این ویژگیها، او را «امین» مینامیدند. امام علی علیه السلام در توصیف پیامبر میفرماید: «کان اوفی الناس بذمة»، « «از همه مردم نسبت به آنچه تعهد می کرد، وفادارتر بود.»
یکی از داستانهای مشهور در این زمینه، ماجرایی است که امام صادق علیهالسلام روایت میکنند. ایشان فرمودند: رسول خدا صلیالله علیه و آله و سلم با مردی قرار گذاشتند که در کنار صخرهای مشخص منتظر او بمانند تا وی بازگردد.
امام صادق علیهالسلام بیان کردند که شدت گرمای آفتاب، پیامبر را در آنجا به سختی آزار می داد. اصحاب از ایشان درخواست کردند: «ای رسول خدا، آیا بهتر نیست به سایه بروید تا آن مرد بیاید؟» اما پیامبر پاسخ دادند: «محل وعده ما همینجاست و باید همینجا بمانم تا او بازگردد.»
- مردمی بودن و مردمداری
پیامبر اسلام همواره در میان مردم زندگی میکرد و خود را جدای از آنان نمیدانست. او در تمامی امور زندگی با مردم همراه بود و در غم و شادی آنان شریک میشد. این ویژگی موجب میشد که مردم به او نزدیک شوند و او را الگویی برای خود بدانند.
قرآن کریم در توصیف این ویژگی پیامبر میفرماید: «لَقَدْ جَاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُمْ عَزِيزٌ عَلَيْهِ مَا عَنِتُّمْ حَرِيصٌ عَلَيْكُمْ بِالْمُؤْمِنِينَ رَءُوفٌ رَحِيمٌ».[6] «همانا شما را پيامبرى از خودتان آمد كه رنج و زيانتان بر او گران است، به هدايت شما اصرار دارد و به مؤمنان دلسوز و مهربان است». این نزدیکی و همراهی با مردم باعث شد که پیامبر بتواند اعتماد آنان را جلب کند و آنان را به سوی هدایت دعوت کند.
- اخلاق عظیم
یکی از برجستهترین ویژگیهای پیامبر اسلام، اخلاق عظیم او بود. قرآن کریم در این باره میفرماید: «وَإِنَّكَ لَعَلَىٰ خُلُقٍ عَظِيمٍ». این اخلاق والا، پیامبر را به الگویی کامل برای همه انسانها در همه زمانها تبدیل کرد. با اخلاق نیکو، پیامبر توانست دلهای مردم را به خود جذب کند و آنان را به پذیرش پیام الهی دعوت کند.
اخلاق پیامبر در تمامی جنبههای زندگی او نمایان بود؛ از رفتار با خانواده و یاران گرفته تا برخورد با دشمنان و حتی حیوانات. این اخلاق برجسته، پیامبر را در قلبهای مردم جاودانه ساخت.
راهکارهای پیامبر برای تاثیرگذاری بر فرهنگ
پیامبر اسلام با استفاده از ویژگی هایی اخلاقی منحصر بفردی که بخشی از آن ها در این جا بازگو شد توانست با بکار بردن روش حکمت، موعظه حسنه و جدال احسن، نسبت به تغییر فرهنگ جامعه و جایگزینی فرهنگ الهی به جای فرهنگ جاهلی اقدام کند. او توانست با استدلال منطقی و ارائه دلایل محکم، خواص جامعه را متقاعد کند و با اندرزهای نیکو و کلامی دلنشین، عموم مردم را تحت تاثیر قرار دهد و در نهایت با گروه زیادی از مخالفان نیز به شکلی محترمانه و منطقی گفتوگو میکرد تا آنان را قانع سازد.
این روشها بر اساس نوع مخاطب و شرایط زمانی و مکانی متفاوت بودند و باعث شدند که پیامبر بتواند تاثیر عمیقی بر جامعه خود بگذارد.
نتیجهگیری
ویژگیهای برجسته پیامبر اسلام از جمله خوشخلقی، شرح صدر، وفای به عهد، مردمداری و اخلاق عظیم، او را به الگویی کامل برای هدایت انسانها تبدیل کرد. این ویژگیها نه تنها در دوران رسالت، بلکه برای تمامی انسانها در هر زمان و مکانی، راهنمایی ارزشمند ارائه میدهد. پیامبر اسلام با بهرهگیری از روشهای حکیمانه، توانست فرهنگی الهی را به جای فرهنگ جاهلی بنشاند و جامعهای اخلاقمدار و عادل بنا کند. این الگو، امروز نیز میتواند الهامبخش کسانی باشد که به دنبال تغییر مثبت در جامعه خود هستند.
سید هاشم موسوی
[1] . حکمت یعنی سخن استوار، يعنى آشنايى با مصالح و مفاسد امور از طريق علم و عقل.
[2] . موعظه حسنه یعنی اندرز نیکو و زیبائی که دلچسب و گیرا و قانعکننده بوده و در آن ترهیب و تشویق و بیم و امید باشد. موعظه نيكو آن است كه واعظ به آنچه مىگويد عمل كند.
[3] . جدال احسن یعنی جدالي كه در آن توهين و تحريك غلط احساسات نباشد. حكمت و برهان هميشه نيكو است، ولى موعظه و جدال ممكن است با شيوه خوب يا شيوهى بد انجام شود لذا برای آنها از صفت خوب و یا خوبتر استفاده می شود ولی برای حکمت از چنین صفتی استفاده نمی شود.
[4] . سوره طه/25.
[5] . سوره انشراح/1.
[6] . سوره توبه، آیه 128.