در فرهنگ شیعه، رابطه میان امام و امت اسلامی بر اساس آموزه‌های قرآنی، احادیث معصومین (علیهم‌السلام) و عقل شکل گرفته است. این رابطه متقابل و مبتنی بر حقوق و وظایف مشخصی است که هر دو طرف باید به آن پایبند باشند. در اینجا ما به برخی از مهمترین وظایف متقابل امام و امت در فرهنگ شیعه اشاره می‌کنیم:
- هدایت و راهنمایی دینی و فکری: امام به عنوان حجت خدا نقش محوری و حیاتی در هدایت جامعه اسلامی بر عهده دارد و مردم را با علم لدنی و عصمتی که خداوند به او عطاء کرده به سوی حق، تفسیر صحیح آیات قرآن و سنت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و جلوگیری از انحرافات و بدعت ها راهنمائی می کند. چنان‌که قرآن کریم می‌فرماید: « إِنَّمَا أَنتَ مُنذِرٌ وَلِكُلِّ قَوْمٍ هَادٍ».[1]، «اى پیامبر! تو فقط بیم‌دهنده‌اى و براى هر قومى راهنمایى است». در فرهنگ شیعه، امامان به عنوان «هادی» یا راهنمای الهی معرفی شده‌اند.
- تبیین احکام و تفسیر معارف دینی: قرآن کریم، کلام الهی است که نیازمند تفسیر صحیح است. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و ائمه اطهار (علیهم السلام) به عنوان راسخان در علم، بهترین مفسران قرآن هستند. آنان با علم الهی خود، به کنه آیات قرآن پی برده و معانی باطنی آن را برای مردم آشکار می‌کنند. در آیه چهل و سه سوره رعد می‌خوانیم: «وَيَقُولُ الَّذِينَ كَفَرُوا لَسْتَ مُرْسَلًا قُلْ كَفَىٰ بِاللَّهِ شَهِيدًا بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ وَمَنْ عِندَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ»، «و کسانی که کافر شدند می‌گویند تو فرستاده خدا نیستی، بگو: همین کافی است که خداوند و آن کس که علم کتاب نزد او است، میان من و شما گواه باشد». مطابق این آیه و تعداد زیادی از روایات اسلامی، امام علی (علیه السلام) و سایر ائمه اطهار (علیهم السلام) کسانی هستند که علم کتاب نزد آنان است. همچنین یکی از مهمترین مسئولیت امام به عنوان جانشین پیامبر، حفظ و بیان صحیح معارف دینی و احکام شرعی است و روشنترین شاهد بر این مدعا این است که بیشترین روایات جمع آوری شده از ائمه معصومین علیهم السلام روایات مربوط به احکام فقهی و مسائل شرعی است که از قرآن یا کلمات پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم» استخراج شده است.
- حفظ کیان اسلام و اجرای عدالت اجتماعی: امام مسئول دفاع از دین و امت اسلامی در برابر دشمنان داخلی و خارجی است. این دفاع می‌تواند در ابعاد علمی، فرهنگی و نظامی باشد. همچنین یکی از مهمترین وظایف امام، برقراری عدالت در جامعه است. امام علی (علیه السلام) در نهج البلاغه می‌فرماید: « خداوند از دانشمندان پیمان گرفته که در برابر ظلم ستمگران و گرسنگی مظلومان سکوت نکنند» بنابراین، امام موظف است عدالت را در تمامی ابعاد زندگی جامعه برقرار کند.
- تربیت و پرورش اخلاقی امت: پیامبر اکرم و ائمه معصومین (علیهم السلام) با رفتار و کردار خود، الگوی کاملی برای مسلمانان هستند. آنان با پیروی از دستورات الهی، بهترین نمونه‌های اخلاق و رفتار اسلامی را به نمایش می‌گذارند. در آیه بیست و یک سوره احزاب می‌خوانیم: «لَّقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ»، «مسلماً برای شما در فرستاده خدا الگوی نیکویی است».
امامان معصوم (علیهم‌السلام) از روش‌های گوناگونی برای تربیت اخلاقی امت استفاده می‌کردند که شامل روش های زیر می شود: الگو بودن در عمل، موعظه و نصیحت، بیان داستان و تمثیل، تقویت ایمان از طریق دعا، تربیت تدریجی و تشویق و تنبیه مناسب، ایجاد ارتباط نزدیک با مردم، روش پرسش و پاسخ و مناظره و توجه به نقش خانواده در تربیت اخلاقی. این روش‌ها امروزه نیز می‌توانند در زندگی فردی و اجتماعی ما برای پرورش اخلاقی و معنوی استفاده شوند.
وظایف امت نسبت به امام
- شناخت و معرفت امام: در فرهنگ شیعه، شناخت و معرفت امام یکی از اصول اساسی دین محسوب می‌شود. این شناخت نه‌تنها جنبه نظری دارد، بلکه در زندگی عملی انسان تأثیرگذار است. امام واسطه هدایت الهی است و بدون شناخت او، انسان ممکن است در مسیر گمراهی قرار گیرد. خوارج نهروان، ابتدا از یاران امام علی (علیه السلام) بودند اما به دلیل نداشتن معرفت و شناخت کافی از امام زمانشان علیه او شورش کردند. در مقابل حُجر بن عَدی از کسانی بود که امام را به‌خوبی شناخت. هنگامی که معاویه او را تهدید به قتل کرد تا دست از ولایت علی (علیه السلام) بردارد گفت: « من امام خود را شناختم و راه حق را رها نخواهم کرد». امام حسین علیه السلام در پاسخ به کسی که از او در باره چگونگی شناخت خداوند سؤال کرد چنین فرمودند: بهترین راه شناخت خدا این است که اهل هر دوره ای ، امام زمان خودشان که اطاعت از او واجب است را بشناسند». بدون شناخت امام، اعمال انسان ناقص و غیر قابل پذیرش است: در روایات آمده است که عمل انسان بدون ولایت امام، ارزش قبولی نزد خداوند ندارد.
- اطاعت از امام: اطاعت از امام همان اطاعت از خدا و رسول است. قرآن کریم می‌فرماید: « أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ»، [2] در تفسیر شیعی، «اولی الامر» به امامان معصوم اشاره دارد.
- تبلیغ و نشر آموزه‌های امام: در فرهنگ قرآنی انتقال معارف انبیاء و معصومین (علیهم السلام) به نسل‌های بعدی و تلاش برای زنده نگه داشتن فرهنگ آنان یکی از وظایف مهم مؤمنان است که در قرآن، روایات و تاریخ اسلام به آن تأکید شده است. این امر موجب حفظ و گسترش فرهنگ الهی و جلوگیری از تحریف معارف دینی می‌شود. قرآن کریم در این زمینه سخن بسیار صریح و دقیقی دارد و می فرماید: « وَإِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِيثَاقَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ لَتُبَيِّنُنَّهُ لِلنَّاسِ وَلَا تَكْتُمُونَهُ فَنَبَذُوهُ وَرَاءَ ظُهُورِهِمْ وَاشْتَرَوْا بِهِ ثَمَنًا قَلِيلًا فَبِئْسَ مَا يَشْتَرُونَ»[3]، «و به خاطر بیاورید هنگامی که خداوند، از کسانی که به آنان کتاب داده شده، پیمان گرفت که آن را برای مردم آشکار سازید و کتمان نکنید. ولی آنها آن را پشت سر انداختند و به بهای کمی فروختند، چه بد معامله‌ای کردند».
همچنین روایات اسلامی درباره انتقال معارف قرآنی و معارف اهل‌بیت (علیهم‌السلام) بسیار زیاد است که به دو نمونه از آن اشاره می کنیم.
- پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: « إني تارك فيكم الثقلين: كتاب الله، وعترتي أهل بيتي، ما إن تمسكتم بهما لن تضلوا بعدي أبدا»، « من در میان شما دو چیز گران‌بها باقی می‌گذارم: کتاب خدا و اهل‌بیت من؛ اگر به آن دو تمسک کنید، هرگز گمراه نخواهید شد» مطابق این حدیث شریف برای حفظ از گمراهی، تمسک به قرآن و عترت (علیهم السلام) واجب است و تمسک به آنان ممکن نیست مگر در اثر شناخت آنها و انتقال این معرفت به نسل های بعدی.
- امام صادق (ع) فرمودند: «رَحِمَ اللَّهُ عَبْداً أَحْيَا أَمْرَنَا»، «خدا رحمت کند کسی را که امر (دین) ما را زنده کند»، سپس سؤال شد: چگونه می‌توان امر شما را زنده کرد؟ امام فرمودند: «یَتَعَلَّمُ عُلُومَنَا وَیُعَلِّمُهَا النَّاسَ فَإِنَّ النَّاسَ لَوْ عَلِمُوا مَحَاسِنَ كَلَامِنَا لَاتَّبَعُونَا»، «علوم ما را یاد بگیرد و آن را به مردم بیاموزد، زیرا اگر مردم زیبایی‌های سخنان ما را بدانند، از ما پیروی خواهند کرد».
داستان‌ها و روایات واقعی درباره تلاش برای حفظ و انتقال معارف اهل‌بیت علیهم السلام بسیار زیاد است که می توان به عنوان نمونه به تلاش های برخی از علمای شیعه در این زمینه اشاره کرد.
کتاب «الکافی» به‌عنوان معتبرترین کتاب حدیثی شیعه، شامل بیش از ۱۶ هزار حدیث در عقاید، احکام و اخلاق نتیجه زحمات شبانه روزی و سفرهای طولانی شیخ کلینی (ره) در دوران سخت حکومت عباسیان است.
شیخ صدوق (ره) یکی از مهمترین محدثان شیعه بود که بیش از ۳۰۰ کتاب نوشت. او به درخواست امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) از طریق نایب دوم (حسین بن روح)، تألیف کتاب‌هایی برای حفظ احادیث صحیح را آغاز کرد. وی مجبور بود برای جمع‌آوری احادیث، به خراسان، عراق، حجاز و شام سفر کند و با مشقت‌های بسیاری از جمله روبرو شدن با تهدید های دشمنان مواجه بوده است ولی با تحمل همه آنها موفق شد «من لا یحضره الفقیه» که یکی از چهار کتاب اصلی حدیثی شیعه است، تألیف نماید.
کتاب الغدیر یکی از ارزشمندترین منابع حدیثی و تاریخی درباره واقعه غدیر خم و اثبات ولایت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام)، حاصل تلاش چندین ساله علامه امینی و تحمل رنج‌ها و سختی‌های فراوان وی در گردآوری مستندات آن بود. ایشان برای دسترسی به کتب خطی و نسخ نادر مجبور به سفر به کشورهای مختلف و تحمل رنج سفرهای طولانی بود. علامه امینی برای مطالعه و استخراج مستندات، روزها و شب‌ها در کتابخانه‌ها می‌ماند و به‌صورت مداوم مشغول مطالعه، یادداشت‌برداری و نسخه‌برداری بود. نقل شده که او گاهی ۲۵ تا ۳۰ ساعت بدون استراحت کار می‌کرد و سپس فقط چند ساعت کوتاه می‌خوابید.
ایشان برای نوشتن الغدیر، بیش از ۱۰ هزار جلد کتاب را بررسی و تعداد زیادی از آنان را نسخه برداری کرد و برای تامین هزینه پژوهش بسیاری از اموال شخصی خود را فروخت و بشدت در تنگنای مالی قرار گرفت.
- زمینه‌سازی فرهنگی و اجتماعی برای پذیرش حکومت او
برای زمینه‌سازی ظهور و پذیرش حکومت جهانی امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف)، آیات قرآن و روایات معصومین (علیهم‌السلام) تأکید فراوانی بر اصلاح فردی، اجتماعی و فرهنگی دارند که در اینجا، به برخی از مهمترین آنها اشاره می شود.
- ترویج عدالت‌خواهی و ظلم‌ستیزی
حکومت امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف ) بر پایه عدالت بنا شده است بنابر این منتظران آن حضرت باید با تلاش برای اجرای عدالت در زندگی شخصی و اجتماعی، حمایت از مظلومان و مقابله با ستم و فرهنگ‌سازی برای مقابله با فساد و تبعیض خود را برای یاری آن آماده کنند.
- ایجاد وحدت و همبستگی در میان مسلمانان
حکومت امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) جهانی است و لازمه آن وحدت امت اسلامی است بنابر این بر همه منتظران ظهور واجب است که با مقابله با تفرقه و اختلاف‌افکنی، تعامل سازنده بین مذاهب اسلامی بر اساس مشترکات و ایجاد فرهنگ همکاری و همبستگی اجتماعی شرایطی فراهم کنند که ظهور در سریعترین زمان ممکن محقق شود.
- تقویت روحیه انتظار و آمادگی برای ظهور
انتظار، صرفاً یک حالت ذهنی نیست بلکه نیازمند آمادگی و اقدام عملی است. امام صادق (علیه السلام) در همین زمینه چنین می فرماید: « مَنْ سَرَّهُ أَنْ يَكُونَ مِنْ أَصْحَابِ الْقَائِمِ فَلْيَنْتَظِرْ وَ لْيَعْمَلْ بِالْوَرَعِ وَ مَحَاسِنِ الْأَخْلَاقِ وَ هُوَ مُنْتَظِرٌ»، « هر کس دوست دارد از یاران قائم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) باشد، باید منتظر باشد، اهل تقوا و دارای اخلاق نیکو باشد، در حالی که در انتظار است».
همچنین «تربیت نیروهای متعهد و کارآمد»، «مقابله با تحریف‌ها و ترویج آموزه‌های صحیح مهدویت» و «دعا و ارتباط قلبی با امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف)» از بهترین راه‌های زمینه‌سازی ظهور است.در اینجا به عنوان حسن ختام این بخش، سخن خود را به حدیثی از امام صادق (علیه السلام) متبرک می کنیم که فرمودند: « أَكْثِرُوا الدُّعَاءَ بِتَعْجِیلِ الْفَرَجِ، فَإِنَّ ذَلِكَ فَرَجُكُمْ» ، «برای تعجیل فرج بسیار دعا کنید، زیرا همین دعا، مایه گشایش کار شماست».
نتیجه بحث
در فرهنگ شیعه، رابطه امام و امت یک رابطه الهی، متقابل و سرشار از وظایف دینی و اجتماعی است. امام مسئول هدایت، عدالت و تربیت جامعه است و امت نیز وظیفه دارد از امام اطاعت کند، او را بشناسد، یاری رساند و سیره او را در زندگی خود به کار بندد. این ارتباط دوسویه، نه‌تنها ضامن سعادت فردی و اجتماعی بلکه موجب تحقق جامعه‌ای الهی و عادلانه است.
سید هاشم موسوی
[1] . سوره رعد، آیه 7.
[2] . سوره نساء ، آیه 59.
[3] . سوره آل عمران، آیه 187.
