چگونگی حفظ دستاوردهای ماه مبارک رمضان

مقدمه
شب‌های پربرکت و ارزشمند قدر با شتاب گذشتند؛ شب‌هایی که مؤمنان خداجو با تلاش فراوان کوشیدند از فرصت میهمانی پروردگار و از زنجیر بودن دست‌های شیطان در ماه مبارک رمضان بهره ببرند تا خود را از چنگال این دشمن بی‌رحم رها سازند. بی‌شک، با توجه به آیات و روایات فراوانی که بر نقش این ماه و تأثیر شب‌های قدر در کسب رضای پروردگار تأکید دارند، اندوخته‌های معنوی مؤمنان در این ایام بسیار ارزشمند و چشمگیر خواهد بود، امری که خشم و نارضایتی شیطان را برمی‌انگیزد. از اینرو، آنچه اکنون اهمیت دارد، برنامه‌ریزی برای حفظ این دستاوردهای معنوی است تا مبادا بر اثر غفلت و وسوسه‌های شیطان، بار دیگر در دام این دشمن گرفتار شده و از رحمت الهی محروم گردند.
به‌عنوان نخستین گام در حفظ این دستاوردهای معنوی، مرور و تأمل بر آموزه‌های قرآنی زیر امری ضروری و حیاتی است:
• شیطان دشمن آشکار شماست: «وَلَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُّبِينٌ؛ و از گام‌های شیطان پیروی نکنید، که بی‌تردید او دشمنی آشکار برای شماست».
• وعده‌های شیطان همواره دروغ و فریبنده است: «وَمَا يَعِدُهُمُ الشَّيْطَانُ إِلَّا غُرُورًا؛ و شیطان آنان را جز از روی باطل و دروغ وعده نمی‌دهد».
• دوستی با شیطان جز زیان و خسارت نتیجه‌ای ندارد: «وَمَن يَتَّخِذِ الشَّيْطَانَ وَلِيًّا مِّن دُونِ اللَّهِ فَقَدْ خَسِرَ خُسْرَانًا مُّبِينًا؛ و هر کس به جای خدا، شیطان را سرپرست خود بگیرد، به زیانی آشکار دچار خواهد شد».
• هر کس به وعده‌های شیطان دل ببندد، در قیامت به تنهایی و غربت دچار خواهد شد: «وَكَانَ الشَّيْطَانُ لِلْإِنسَانِ خَذُولًا؛ و شیطان همواره انسان را پس از گمراه کردنش، تنها و خوار رها می‌کند».
مخاطب این آموزه‌ها به‌خوبی درک خواهد کرد که با دشمنی آشکار روبه‌روست؛ دشمنی که با سلاح وعده‌های فریبنده، قصد گمراه‌سازی او را دارد. این وعده‌ها، هرچند در ظاهر جذاب به نظر می‌رسند، اما در حقیقت زیان‌های جبران‌ناپذیری به همراه دارند که خواری و ذلت وی در آخرت بخشی از آن است.
راه‌های نفوذ شیطان
با توجه به آنچه که در مقدمه بالا ذکر شد، حفظ دستاوردهای ماه مبارک رمضان، یک امر ضروری است و مهمترین راه برای پاسداشت آن، شناسائی راه های نفوذ شیطان در نفس انسان بجهت نابود سازی دستاوردهای معنوی وی است. در اینجا به برخی از این راه ها اشاره می شود.
1. ایجاد تردید در باورهای دینی
شیطان در مسیر گمراه‌سازی انسان‌ها از یک راهبرد دقیق و اولویت‌بندی‌شده پیروی می‌کند. نخستین و مهم‌ترین هدف او، گرفتن ایمان افراد و کشاندن آنان به مرز کفر است. اگر بتواند یاد خدا و ایمان را از قلب انسان بزداید، فرد کاملاً در دام او گرفتار شده و تحت فرمانش درمی‌آید. قرآن کریم در این‌ باره می‌فرماید: «إِنَّا جَعَلْنَا الشَّيَاطِينَ أَوْلِيَاءَ لِلَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ؛ ما شیاطین را سرپرستان کسانی قرار دادیم که ایمان نمی‌آورند».
یکی از مهم‌ترین ابزارهای شیطان برای سلب ایمان، ایجاد تردید در باورهای مؤمنان است. روایات متعددی نشان می‌دهند که شیطان به‌ویژه در لحظات حساس زندگی، به‌خصوص هنگام احتضار، تلاش مضاعفی می‌کند تا ایمان فرد را برباید. امام صادق (علیه‌السلام) می‌فرماید: «ما من أحد يحضره الموت إلا وكل به إبليس من شيطانه أن يأمره بالكفر ويشككه في دينه حتى تخرج نفسه؛ هیچ‌کس نیست که مرگش فرارسد، مگر اینکه ابلیس به شیاطین خود دستور می‌دهد که او را به کفر بکشانند و در دینش تردید ایجاد کنند تا جانش گرفته شود».
به همین دلیل، توصیه شده است که در لحظات پایانی عمر، شهادتین را به فرد تلقین کنند تا ایمانش محفوظ بماند و از وسوسه‌های شیطان در امان باشد.
فقهای بزرگ شیعه نیز بر این نکته تأکید دارند که شیطان در لحظات پایانی عمر، با استفاده از روش‌های گوناگون، و متناسب با سطح خواسته ها و دلبستگی های دنیوی افراد، سعی می‌کند ایمان آن ها را برباید و موجب عدول و بازگشت انسان از سوی پروردگار شود و به همين جهت از او به «عديله» تعبير شده است یعنی کسی که موجب بازگرداندن انسان از ايمان به سوی کفر است.
یکی از راهکارهای توصیه‌شده برای حفظ ایمان و در امان اماندن از دست «عدیله»، خواندن دعایی است که به همین نام یعنی «عدیله» معروف است. این دعا شامل باورها و اعتقادات اساسی یک مؤمن است و تکرار آن در طول زندگی، می‌تواند تأثیر بسزایی در تثبیت ایمان داشته باشد. بدین ترتیب، فرد در لحظات پایانی عمر، با قلبی مطمئن و ایمانی راسخ، از این دنیا رخت برمی‌بندد و از دام وسوسه‌های شیطان در امان می‌ماند.
2. آرایش کردار های زشت
دومین ابزاری که شیطان برای ضربه زدن به ایمان مؤمنان به کار می‌برد، زیبا جلوه دادن باورهای نادرست و آرایش اعمال و کردارهای ناپسند است. او با فریبکاری، گناهان و انحرافات را به‌گونه‌ای زینت می‌دهد که در نظر انسان‌ها خوشایند و مطلوب جلوه کند و به‌تدریج جایگزین باورهای صحیح شود.
قرآن کریم در آیات متعددی به این حیله شیطان اشاره کرده و از مؤمنان خواسته است که نسبت به آن هوشیار باشند. در سوره محمد، آیه ۲۵ می‌فرماید:«إِنَّ الَّذِينَ ارْتَدُّوا عَلَىٰ أَدْبَارِهِم مِّن بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمُ الْهُدَى، الشَّيْطَانُ سَوَّلَ لَهُمْ وَأَمْلَىٰ لَهُمْ؛ کسانی که پس از آنکه راه هدایت برایشان روشن شد، به آن پشت کردند، شیطان اعمال زشت آنان را در نظرشان زیبا جلوه داد و با آرزوهای طولانی، آنان را فریفت».
همچنین در آیه ۲۴ سوره نمل، در شرح داستان حضرت سلیمان و بلقیس، به تزیینات شیطان اشاره شده است. در این آیه آمده است: «وَجَدتُّهَا وَقَوْمَهَا يَسْجُدُونَ لِلشَّمْسِ مِن دُونِ اللَّهِ وَزَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَانُ أَعْمَالَهُمْ فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِيلِ فَهُمْ لَا يَهْتَدُونَ؛ این کلام از زبان هدهد است، زمانی که به سرزمین ملکه سبأ رسید و دید که مردم و ملکه آنجا برای خورشید سجده می‌کنند این موضوع را برای حضرت سلیمان علیه السلام بازگو کرد و گفت: «من مشاهده کردم که او و قومش به جای خدا برای خورشید سجده می‌کنند؛ شیطان اعمالشان را در نظرشان زیبا جلوه داده و آنها را از راه درست بازداشته است، بنابراین آنها هدایت نمی‌شوند».
منظور از «تزیین» به این معناست که عوامل مختلف، چه داخلی و چه خارجی، برای زیبا جلوه دادن چیزی به کار می‌روند. گاهی مواد مضر و خطرناک در پوشش‌های زیبا عرضه می‌شوند یا انحرافات بزرگ در قالب‌هایی چون تمدن، روشنفکری و آزادی فکر پنهان می‌شوند. بدین ترتیب، شکل واقعی یک امر دگرگون می‌شود.
انسان به طور فطری از زشتی‌ها و اعتقادات نادرست تنفر دارد و سعی می‌کند از آنها دوری کند. از این رو، شیطان با استفاده از روش زیبا سازی اعمال، وارد می‌شود و آنها را به شکلی آرایش می‌کند که انسان آن را به عنوان حقیقتی جذاب و دوست‌داشتنی می‌پذیرد و گاهی حتی از آن تا پای جان دفاع می‌کند.
شیطان در تسویل و تزیین، ماهر و کارآزموده است و به عنوان یک آرایشگر ماهر، کالاهای زشت و بی‌ارزش خود، همچون گناهان و امور باطل، را به شکلی زیبا و جذاب به نمایش می‌گذارد تا آن‌ها را در چشم افراد پذیرفتنی کند. قرآن کریم به نمونه‌های مختلفی از این تزیینات شیطانی اشاره دارد، مانند سجده بر خورشید، سنگ، چوب و حتی گوساله سامری. در همه این موارد، به دلیل تزیین شیطان، آن اعمال به قدری در نظر افراد جذاب شد که آنها حاضر شدند اینها را جایگزین پرستش خداوند متعال، خالق هستی، کنند.
امروزه نیز، بسیاری از اندیشه‌ها و باورهای بی‌اساس که در برابر ایمان به خدا قد علم کرده و خود را نمایان می‌سازند، بدون شک تحت تأثیر تسویل و تزئین شیطان قرار دارند. این اندیشه‌ها نمی‌توانستند تا این حد در میان جوامع مختلف نفوذ کنند مگر با تلاش‌ها و آرایش‌های شیطانی که آنها را جذاب و قابل پذیرش کرده است.
یکی از نتایج خطرناک تزیین اعمال توسط شیطان این است که انسان نسبت به زشتی و نادرستی گفتار و کردارش بی‌توجه می‌شود و از توبه در برابر رفتار خود خودداری می‌کند. برای مثال، اگر کسی عبادتی را انجام دهد که برخلاف فرمان خداوند است، یعنی عبادتی که بر اساس بدعت شکل گرفته، شیطان به او کمک می‌کند تا این عبادت را به بهترین نحو انجام دهد و برای او حال خوش و اشک چشم می‌آورد تا او گمان کند که عملش صحیح است و بدین ترتیب به انجام آن ادامه دهد.
در این زمینه، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم حدیث جالبی دارند که می‌فرمایند: «مَنْ عَمِلَ فِی بِدْعَةٍ خَلَّاهُ الشَّیْطَانُ وَالْعِبَادَةَ وَأَلْقَى عَلَیْهِ الْخُشُوعَ وَالْبُكَاءَ؛ هر کسی در مسیر بدعت عمل کند، شیطان او را با عبادتش تنها می‌گذارد و به او خشوع و گریه را القا می‌کند».
این تلاش شیطان همچنین در سمت معکوس آن نیز قابل مشاهده است. همان‌طور که شیطان با تزیین اعمال ناشایست، انسان را به سوی آنها می‌برد، در مسیر انجام اعمال صالح نیز با ایجاد شک و شبهه، مانع‌تراشی می‌کند.
3. به تأخیر انداختن امور مهم
یکی دیگر از حیله‌های مهم شیطان برای گمراه کردن انسان، وسوسه به تأخیر انداختن امور مهم، به‌ویژه امور عبادی و معنوی، است. شیطان با ایجاد حس بی‌حوصلگی، توجیهات فریبنده و وعده‌های نادرست، انسان را به اهمال‌کاری و تسویف (به تعویق انداختن کارهای ضروری) سوق می‌دهد. این امر می‌تواند سبب از دست رفتن فرصت‌های ارزشمند برای رشد معنوی و سعادت اخروی شود.
یکی دیگر از حیله‌های مهم شیطان برای گمراه کردن انسان، وسوسه به تأخیر انداختن امور مهم، به‌ویژه امور عبادی و معنوی است. شیطان با ایجاد حس بی‌حوصلگی، توجیهات فریبنده و وعده‌های نادرست، انسان را به اهمال‌کاری و تسویف (به تعویق انداختن کارهای ضروری) سوق می‌دهد. این امر می‌تواند سبب از دست رفتن فرصت‌های ارزشمند برای رشد معنوی و سعادت اخروی شود. برخی از امور مهمی که شیطان تلاش فراوان دارد که انجام آن به تأخیر بیفتد عبارتند از:
• توبه و بازگشت به سوی خدا
بسیاری از افراد هنگامی که مرتکب گناه می‌شوند، در اثر وسوسه شیطان گمان می کنند که فرصت زیادی برای توبه دارند در حالی که قرآن کریم و روایات معصومین علیهم السلام هشدار می‌دهند که تأخیر در توبه بسیار خطرناک است. امام علی (علیه السلام) در این زمینه چنین می‌فرمایند: «إِنَّ أَخْوَفَ مَا أَخَافُ عَلَیْكُمُ اثْنَانِ اتِّبَاعُ الْهَوَى وَ طُولُ الْأَمَلِ؛ ترسناک‌ترین چیزی که بر شما بیم دارم دو چیز است: پیروی از هوای نفس و آرزوی دراز (غفلت از مرگ و تأخیر در اصلاح خود).» (نهج‌البلاغه، خطبه 42)
• نماز اول وقت
شیطان همیشه انسان را وسوسه می‌کند که نماز را به تأخیر بیندازد، ابتدا کارهای دیگر را انجام دهد و بعد نماز بخواند. اما این روند باعث می‌شود که نماز به فراموشی سپرده شود یا در آخرین لحظات با عجله و بدون حضور قلب خوانده شود. قرآن کریم درباره کسانی که نماز را سبک می‌شمارند، می‌فرماید: «فَوَيْلٌ لِّلْمُصَلِّينَ الَّذِينَ هُمْ عَن صَلَاتِهِمْ سَاهُونَ؛ پس وای بر نمازگزارانی که از نمازشان غافلند.» (سوره ماعون، آیات 4-5)
• کارهای خیر
بسیاری از افراد قصد دارند صدقه دهند، به دیگران کمک کنند، یا کار خیری انجام دهند، اما شیطان آن‌ها را به تأخیر انداختن این امور ترغیب می‌کند. قرآن کریم در این باره هشدار داده و می‌فرماید: «وَأَنفِقُوا مِن مَّا رَزَقْنَاكُم مِّن قَبْلِ أَن يَأْتِيَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ فَيَقُولَ رَبِّ لَوْلَا أَخَّرْتَنِي إِلَىٰ أَجَلٍ قَرِيبٍ فَأَصَّدَّقَ وَأَكُن مِّنَ الصَّالِحِينَ؛ و از آنچه روزیتان کرده‌ایم انفاق کنید، پیش از آنکه مرگ یکی از شما فرا رسد، پس بگوید: ای پروردگار من! چرا مرا تا زمانی کوتاه مهلت ندادی تا صدقه دهم و از صالحان باشم؟» (سوره منافقون، آیه 10)

سید هاشم موسوی