جایگاه والای معلم در اندیشه اسلامی

مقدمه

در آستانه سالروز شهادت استاد فرزانه، آیت‌الله مرتضی مطهری ـ بزرگمردی که به پاس مجاهدت های علمی و تربیتی ایشان، روز شهادتش به عنوان «روز معلم» نامگذاری شده است ـ فرصتی مغتنم پیش آمده تا در مقاله این هفته، ضمن ادای احترام به این شهید والامقام و پاسداشت مقام شامخ معلمی، به تبیین جایگاه والای معلم در اندیشه اسلامی بپردازیم.

پیش از آنکه به بررسی جایگاه معلم و اهمیت آن در اندیشه اسلامی بپردازیم، شایسته است نگاهی به جایگاه «علم» در قرآن و آموزه‌های اسلامی داشته باشیم.

اهمیت علم در اسلام

خداوند متعال در آیات فراوانی از قرآن کریم، نقش و ارزش «علم» را برجسته ساخته و اهمیت آن را به شیوه‌های گوناگون یادآور شده است.

در نخستین آیاتی که بر پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه وآله و سلم) نازل شد، خداوند با بیانی زیبا و تأثیرگذار، تعلیم و آموزش را به عنوان یکی از جلوه‌های برجسته ربوبیت خویش معرفی می‌کند و از آن به عنوان یکی از مهم‌ترین نعمت‌های خود بر انسان یاد می‌نماید.

در سوره علق، خداوند با فرمان «اقْرَأْ» (بخوان)، بشریت را به آموختن و تفکر فرا می‌خواند و با تأکید بر آموزش به وسیله قلم، اهمیت یادگیری و انتقال دانش را روشن می‌سازد و می فرماید: « اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَق،‏ خَلَقَ الْإِنسَانَ مِنْ عَلَقٍ،‏ اقْرَأْ وَرَبُّكَ الْأَكْرَمُ،‏ الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ،‏ عَلَّمَ الْإِنسَانَ مَا لَمْ يَعْلَمْ؛ بخوان به نام پروردگارت که [همه آفریده ها را] آفریده؛ [همان که] انسان را از علق به وجود آورد. بخوان در حالی که پروردگارت کریم ترین [کریمان] است. همان که به وسیله قلم آموخت،[و] به انسان آنچه را نمی دانست تعلیم داد»[1].

همانگونه که می بینیم آغاز بعثت با فرمان «خواندن» و «آموزش» گره خورده است. خداوند متعال در مقام پروردگاری و تربیت بشر، خود را «آموزگار با قلم» معرفی می‌کند؛ بدین معنا که آموزش و تعلیم از مظاهر ربوبیت الهی است، و معلم، پرتوی از این صفت ربوبی را در وجود خود به امانت دارد.

خداوند همچنین در مواضع فراوانی از قرآن، به برتری صاحبان علم نسبت به دیگران اشاره می کند. در یک جا می فرماید: «يَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنكُمْ وَالَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ؛ خداوند کسانی را که ایمان آوردند و آنان را که علم داده شدند بسیار بلندمرتبه می فرماید»[2]. و در جائی دیگر به این برتری و عدم تساوی تصریح نموده، چنین می فرماید: « قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ؛ بگو آیا کسانی که می دانند و کسانی که نمی دانند یکسانند؟»[3]

روایات اسلامی نیز در کنار آیات قرآن کریم، ضمن تأکید بر اهمیت علم، جایگاه ویژه ای برای آن قائل شده‌است. امام صادق (علیه السّلام) در این زمینه فرمودند: «اکثر الناس قیمةً اکثرهم علماً؛ با ارزشترين مردم كسانى هستند كه از دانش بيشترى برخوردارند»[4].

پيامبر اکرم (صلّي الله عليه و آله و سلم ) در تفسیر آیه 11 سوره مجادله به جناب ابوذر رحمة الله علیه فرمودند: «‏اي اباذر طالب علم را خدا و ملائکه و پيامبران دوست مي‏دارند. و علم را دوست نمي‏دارد مگر انسان با سعادت، پس خوشا به حال طالب علم در روز قيامت. و کسي که از خانه اش خارج شود تا دري از علم را به روي خود بگشايد، خداوند متعال به هر قدمش ثواب شهيدي از شهداي بدر را مي‏نويسد و طالب علم حبيب خدا است. و کسي که علم را دوست داشته باشد، بهشت بر او واجب مي‏شود و صبح و شام در رضاي خدا به سر مي‏برد و از دنيا خارج نمي‏شود مگر آن که از کوثر مي‏نوشد و از ميوه بهشت مي‏خورد و در جنت رفيق حضرت خضر (علیه السلام) خواهد بود. سپس حضرت فرمود: همه اين فضيلت ها، تحت اين آيه قرآن است که فرمود: «يَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجاتٍ‏».

جایگاه تعلیم و تربیت در اندیشه قرآن و روایات اسلامی

با نگاهی به نقش و منزلت «علم» در کلام الهی و روایات معصومین علیهم السلام، به روشنی درمی‌یابیم که تعلیم و تربیت در اندیشه اسلامی، جایگاهی هم‌سنگ با هدایت و نجات بشریت دارد. در این نگاه، معلمی صرفاً یک حرفه یا شغل نیست، بلکه رسالتی الهی است و معلمان ادامه‌دهندگان راه پیامبران به شمار می‌روند.

این حقیقت که معلم، مسئولیت آگاهی‌بخشی و تربیت انسان‌ها را بر عهده دارد و در امتداد مسیر انبیاء الهی گام برمی‌دارد، در آیات قرآن به زیبایی ترسیم شده است. از جمله، در سوره جمعه خداوند می‌فرماید: «هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِّنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ؛ یعنی خداوند پیامبری از میان خودشان برانگیخت تا آیات الهی را برایشان تلاوت کند، آنها را تزکیه کند و به آنان کتاب و حکمت بیاموزد»[5].

روایات اسلامی هم جایگاه معلمی را بصورت اعجاب آمیزی رفیع و ارزشمند می داند. پیامبر مکرم اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) معلم ها را از جمله وارثان انبیاء معرفی می کند و می فرماید: «إنَّ العُلماءَ وَرَثَةُ الأَنبِياءِ؛ عالمان، وارثان انبیا هستند»[6] و از آنجا که تعلیم از شئون علم است، معلمان نیز به گونه‌ای ادامه‌دهنده این وراثت معنوی هستند.

ایشان همچنین «علم» و به تبع آن معلمی را از مصادیق «صدقه جاریه» معرفی کرده‌اند؛ گنجینه‌ای که آثار و برکات آن پس از مرگ انسان نیز همچنان باقی می‌ماند.

در حدیث معروفی چنین می فرماید: « إذا ماتَ الإنسانُ انقطعَ عملُهُ إلا من ثلاثٍ: علم ينتفع به، أو صدقة تجري له، أو ولد صالح يدعو له؛ «آنگاه که انسان چشم از جهان فروبندد، رشته‌ی کارهایش گسسته می‌شود، مگر در سه چیز: دانشی که مردم از آن سود برند، صدقه‌ای ماندگار که جریان داشته باشد، یا فرزند شایسته‌ای که برای او دست به دعا بردارد»[7].

این روایت به روشنی بیان می‌کند که آموزش علم نافع، از جمله کارهایی است که ثواب آن پیوسته و بی‌وقفه تا ابد برای معلم ثبت می‌شود.

امام علی (علیه السلام) هم در همین زمینه سخن بسیار جذابی دارد و چنین می‌فرماید: « مَن عَلَّمَني حَرفاً فَقَد صَيَّرَني عَبداً؛ هر کس به من حرفی بیاموزد، مرا بنده‌ی خود کرده است»[8]. این سخن ناب نشان می‌دهد که تعلیم، یک لطف عظیم است که متعلم را وامدار معلم می‌کند و بر او حق بزرگی می‌آفریند.

تعالی و رشد جامعه: برجسته‌ترین ثمره علم و معلمی

در گستره تمدن اسلامی، معلمان به‌عنوان معماران رشد فکری، معنوی و تمدنی جوامع شناخته می‌شوند. بدون حضور معلمانی آگاه، متعهد و مؤمن، جامعه در معرض انحطاط، جمود فکری و سقوط فرهنگی قرار می‌گیرد.

پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه وآله و سلم)، خود بزرگ‌ترین آموزگار بشریت بود که در مدت زمانی کوتاه، امتی را از ظلمت جهل به سپیده‌دم دانش و فضیلت رهنمون ساخت. او نه تنها علم و حکمت را تعلیم داد، بلکه با ترویج ارزش‌های اخلاقی، انسانی و دینی، جامعه‌ای را که در ورطه جاهلیت فرو رفته بود، به جامعه‌ای پیشرو، مهذب و الهام‌بخش مبدل کرد؛ جامعه‌ای که تا امروز به‌عنوان الگویی جاودان برای جوامع اسلامی شناخته می‌شود.

پس از پیامبر (صلی‌الله علیه وآله و سلم)، ائمه معصومین (علیهم‌السلام) رسالت تعلیم و تربیت را با نهایت اهتمام ادامه دادند. آنها با برپایی محافل علمی، تربیت شاگردانی فاضل را وجهه همت خویش ساختند؛ شاگردانی که نه تنها در عرصه دانش، بلکه در میدان عمل و اخلاق نیز سرآمد بودند و بعدها در روند تحولات فکری، اجتماعی و سیاسی تاریخ اسلام نقشی تعیین‌کننده ایفا کردند.

با گذر زمان، این مشعل فروزان به دست علمای برجسته‌ای چون شیخ مفید، علامه حلی، ابن سینا، ملاصدرا و دیگر اندیشمندان بزرگ اسلامی سپرده شد. آنان با تأسیس مدارس و مراکز علمی، دانش را در گستره جوامع اسلامی گسترش دادند و فرهنگی زنده و پویا پدید آوردند.

این روند در عصر طلایی تمدن اسلامی به اوج خود رسید؛ عصری که دانشمندان مسلمان در مراکزی همچون بغداد، قرطبه و قاهره، شالوده‌های عظیمی از پیشرفت علمی، فلسفی، پزشکی و هنری بنا نهادند که آثار آن تا امروز در تمدن بشری مشهود است.

معلمان در طول تاریخ اسلام، همواره نقشی چندگانه داشته‌اند: انتقال علوم، تربیت انسان‌های فرهیخته و پیشوایی فکری، اجتماعی و حتی سیاسی جوامع.

از جمله نمونه‌های معاصر این سیر درخشان، می‌توان به استاد شهید مرتضی مطهری اشاره کرد؛ معلمی فرهیخته که با علم، ایمان و اخلاص خویش تأثیری ژرف و ماندگار در بیداری اسلامی ایران و جهان اسلام بر جای نهاد.

استاد مطهری نه تنها متفکری سترگ، بلکه مربی‌ای الهی بود که با پیوند دادن علم و اخلاق، بنیان‌های تفکر دینی معاصر را استحکام بخشید. او در حوزه‌های فلسفه، فقه، تفسیر، علوم اجتماعی و کلام اسلامی، آثار بی‌بدیلی برجای نهاد که همچنان مبنای اندیشه اسلامی نوین به شمار می‌رود.

در دوران پیش از انقلاب اسلامی، استاد مطهری با روشنگری علمی و منطقی خود، توانست نسل جوان را با اسلام راستین آشنا کند، شبهات فکری را پاسخ گوید و راهی نو در تفکر دینی بگشاید. تلاش‌های فکری او، احیای هویت اسلامی-ایرانی را در دوران پرآشوب معاصر میسر ساخت و مبنایی استوار برای تمدن نوین اسلامی فراهم آورد.

استاد مطهری، افزون بر آفرینش آثار ماندگار، با تربیت شاگردان و ایجاد جریان‌های فکری پویا، اندیشه اسلامی را به افق‌های تازه‌ای رسانید؛ تأثیرات فکری او امروز نیز در محافل علمی، دینی و فرهنگی در ایران و جهان مشهود است.
شهادت مظلومانه این اندیشمند سترگ، گرچه ضایعه‌ای جبران‌ناپذیر بود، اما میراث فکری و معنوی او همچنان چراغ راه معلمان، پژوهشگران و نسل‌های جویای حقیقت است.

نتیجه‌
در اندیشه ناب اسلامی، معلم مظهر صفات ربوبی، ادامه‌دهنده رسالت پیامبران، و سازنده جامعه‌ای دانا و بالنده است. در عصر حاضر که بشر با بحران‌های فکری و فرهنگی مواجه است، بازگشت به آموزه‌های اصیل اسلامی در خصوص جایگاه معلم، ضرورتی بنیادین است؛ آموزه‌هایی که معلم را تجسم علم، عمل، محبت و ایثار می‌دانند.

گرامیداشت مقام معلم، نه تنها پاسداشت یک فرد، بلکه تجلیل از راهی است که انسان را از ظلمت جهل به نور دانایی می‌رساند و تمدن انسانی را به سوی کمال و سعادت رهنمون می‌سازد.

سید هاشم موسوی

[1] . سوره علق، آیه 1-5

[2] . سوره مجادله، آیه 11

[3] . سوره زمر، آیه 9

[4] . الحیاة، ج 1، ص 37

[5] . سوره جمعه ، آیه 2

[6] . وسائل الشیعة، ج ۱۸، ص ۹

[7] . بحار الأنوار – العلامة المجلسي – ج ٢ – الصفحة ٢٣

[8] . غررالحکم، حدیث ۱۷۴۳