مقدمه
در میان اعیاد اسلامی، سه عید بزرگ و شناخته‌شده عبارت‌اند از: عید فطر، عید قربان و عید غدیر. هر یک از این اعیاد جایگاهی خاص در شریعت اسلامی دارند و به‌واسطه‌ی وقایعی که در پس آن‌هاست، مورد توجه مسلمانان قرار گرفته‌اند. اما در مقایسه‌ی دقیق‌تر، عید غدیر از جنبه‌های مختلف، جایگاهی فراتر و برتری محتوایی دارد. این مقاله به بررسی دلایل برتری عید غدیر نسبت به سایر اعیاد اسلامی و وظایف امت اسلامی در قبال این رویداد مهم می‌پردازد.
- دلایل اهمیت رویداد غدیر
- اعلان رسمی جانشینی پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم
بی‌تردید مهمترین دلیلی که عید غدیر را در قله‌ی اعیاد اسلامی قرار می‌دهد، اعلان رسمی جانشینی حضرت علی علیه‌السلام از سوی پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله و سلم است. این اعلان، صرفاً یک توصیه یا تشویق به محبت نبود، بلکه بیعت عمومی و انتخاب خلیفه و ولیّ پس از پیامبر بود.
حضرت علی علیه‌السلام در آن زمان در اوج جوانی قرار داشت، اما شخصیتی جامع و شاخص بود؛ مردی که تمام دوران کودکی، نوجوانی و جوانی خود را در سایه تربیت پیامبر بزرگ اسلام گذرانده بود و صاحب فضائل بیشماری شد که خود پیامبر مکرم در توصیف آن چنین فرمودند: «إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى جَعَلَ لِأَخِي فَضَائِلَ لَا تُحْصَى كَثْرَةً؛ خداوند برای برادرم علی فضائلی قرار داده که از کثرت، قابل شمارش نیست»[1]. در چنین جایگاهی، تنها علی علیه‌السلام شایستگی آن را داشت که پس از پیامبر، رهبری امت را برعهده گیرد.
- اعلان عمومی پذیرش اسلام به عنوان آیین کامل و جاودان
واقعه‌ی غدیر با نزول آیه‌ی سوم سوره‌ی مائده همراه شد: «الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا؛ امروز، دین شما را کامل کردم؛ و نعمت خود را بر شما تمام نمودم؛ و اسلام را به عنوان آیین (جاودان) شما پذیرفتم». این آیه صریحاً می‌گوید که با نصب حضرت علی علیه‌السلام به ولایت، دین اسلام تکمیل و نعمت خداوند تمام شد. آیا می‌توان روزی را که در آن دین کامل می‌شود، عید ندانست؟ اگر هیچ برتری دیگری برای عید غدیر نبود، تنها همین یک دلیل، کافی بود برای اثبات عظمت آن.
- روز برگزاری بزرگ‌ترین بیعت عمومی در تاریخ اسلام
در محل غدیر خم، با دستور پیامبر، مردم از کاروان‌های مختلف منتظر ماندند و سه روز در آن منطقه توقف کردند. پیامبر، خطبه‌ای تاریخی خواند و از مردم خواست تا با علی علیه‌السلام بیعت کنند. بر اساس نقل‌های معتبر، بیش از صد هزار نفر از مسلمانان حاضر در حج، دست بیعت به حضرت دادند.
چنین بیعت گسترده‌ای در هیچ‌کدام از اعیاد دیگر اسلام وجود ندارد. این بیعت، نه‌تنها تایید شخص امام علی علیه‌السلام بود، بلکه پذیرش اصل امامت و ولایت در امت اسلامی محسوب می‌شد.
- روز تکمیل رسالت نبوی
آیه‌ی ۶۷ سوره‌ی مائده چنین می‌فرماید: «يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَّبِّكَ وَإِن لَّمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ؛ ای پیامبر! آنچه از طرف پروردگارت بر تو نازل شده است، کاملاً (به مردم) برسان! و اگر این کار را نکنی، رسالت او را انجام نداده‌ای!». این آیه در آستانه‌ی اعلام ولایت امیر المؤمنین علیه السلام در غدیر نازل شد. خداوند با لحنی شدید و قاطع به پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: اگر این پیام (ولایت علی) را ابلاغ نکنی، رسالتت ناقص است.
بر اساس آنچه که از این آیه فهمیده می شود، ولایت و جانشینی پیامبر مکرم اسلام صلی الله علیه و آله و سلم، جزو ذاتی‌ترین و مهمترین ارکان اسلام است، نه صرفاً موضوعی فرعی یا اجتماعی. بنابر این، جایگاه رویدادی که متضمن حفظ چنین اصلی از اصول اسلام باشد قطعا از برترین رویدادهای تاریخ اسلام خواهد بود.
- نقطه کمال نظام سیاسی اسلام
در عید قربان، یاد قربانی حضرت ابراهیم علیه‌السلام زنده می‌شود؛ نمونه‌ای از تسلیم و عبودیت. عید فطر نیز جشن پایان یک ماه عبادت است. اما هیچ‌کدام از این اعیاد، با واقعه‌ای فراگیر و تاریخ‌ساز مانند نصب خلیفه و ولیّ برای کل امت همراه نبوده‌اند. در واقع عید فطر و قربان جنبه فردی و مناسکی دارند؛ ولی عید غدیر، جنبه اجتماعی، سیاسی، عقیدتی و تاریخی دارد.
اگر اسلام را دینی جامع بدانیم که تنها به عبادت فردی محدود نیست، نیاز به مدیریت جامعه، استمرار هدایت، و رهبری پس از پیامبر، امری بدیهی خواهد بود. در این چارچوب، واقعه غدیر را باید «اعلان تأسیس نظام امامت» دانست. غدیر نشان می‌دهد که اسلام فقط تا زمان پیامبر محدود نبوده، بلکه با ولایت، استمرار یافته و مانع انحراف می‌شود.
- روز ناامیدی کفار
روز غدیر، روزی بود که امید دشمنان اسلام به نابودی این دین از بین رفت و یأس و ناامیدی جای آن را گرفت. آن‌ها گمان می‌کردند که اسلام دینی است که تنها به وجود شخص پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله وسلّم وابسته است و با رحلت او، اسلام نیز به تدریج از بین می‌رود و جامعه به وضعیت پیش از بعثت بازمی‌گردد.
همین تصور نادرست، پیش‌تر در جنگ اُحُد نیز خود را نشان داد. آن‌گاه که پیامبر اکرم مجروح شدند و شایعه‌ی شهادت ایشان در میدان پخش شد، این خبر، روحیه‌ی کفار را تقویت کرد و بسیاری از مسلمانان را دچار تزلزل کرد؛ به‌طوری‌که گروهی از میدان جنگ گریختند. در آن شرایط، خداوند با نزول آیه‌ای، مسلمانان را آگاه ساخت که اسلام دینی نیست که به فردی خاص وابسته باشد، بلکه راهی الهی و ماندگار است: «محمد، تنها فرستاده خداست. پیش از او نیز پیامبرانی آمده‌اند و از دنیا رفته‌اند. آیا اگر او بمیرد یا کشته شود، شما به گذشته بازمی‌گردید و از دین خدا برمی‌گردید؟! هر کس چنین کند، تنها به خود زیان رسانده و به خدا آسیبی نخواهد زد. خداوند به پاداش شاکران وفادار خواهد بود»[2].
در روز غدیر هم، دشمنان اسلام با صحنه‌ای روبه‌رو شدند که تمام رؤیاهایشان را نابود کرد. چرا که دیدند پیامبر اکرم نه‌تنها بدون تعیین جانشین از دنیا نخواهد رفت، بلکه با صراحت و در حضور هزاران نفر از حجاج، حضرت علی علیه السلام را به‌عنوان جانشین خود و رهبر آینده‌ی امت معرفی کرد. این اقدام پیامبر، امید کفار را برای بازگشت جامعه به جاهلیت به کلی نابود ساخت.
به همین مناسبت، خداوند در قرآن، به روشنی از ناامیدی کفار در این روز خبر می‌دهد و می‌فرماید: «الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِن دِينِكُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ؛ امروز کافران از دین شما ناامید شدند، پس از آن‌ها نترسید، بلکه از من بترسید»[3].
- وظایف امت اسلامی در قبال رویداد غدیر
- تبلیغ پیام غدیر؛ وظیفه همیشگی امت اسلامی
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم در خطبه‌ی غدیر مهمترین وظیفه امت اسلامی را پس از بیعت با علی علیه السلام به عنوان امیر مؤمنان، تبلیغ پیام غدیر دانسته و از همه آنان در این زمینه پیمان و اعترافی بسیار سخت گرفته است. وی از همه حاضران خواسته است که در این باره چنین تعهد بدهند: «فقولوا باجمعکم…نحن نؤدی ذلک عنک الدانی و القاصی من اولادنا واهالینا ونشهد الله بذلک «وکفی بالله شهیدا» وانت علینا به شهید؛ سپس همگی بگویید… [ای رسول خدا! این مطالب خطبه غدیر را] از طرف تو به نزدیک و دور از فرزندانمان و فامیل‌هایمان می‌رسانیم، و خدا را بر آن شاهد می‌گیریم. خداوند در شاهد بودن کفایت می‌کند و تو نیز بر این اقرار ما، شاهد هستی»[4].
همچنین در بخش دیگری از خطبه غدیر فرمود: «معاشر الناس انی ادعها امامة و وارثة فی عقبی الی یوم القیامة و قد بلغت ما امرت بتبلیغه حجة علی کل حاضر و غائب و علی کل احد ممن شهد اولم یشهد، ولد اولم یولد فلیبلغ الحاضر الغائب و الوالد الولد الی یوم القیامة؛ ای مردم! من امر خلافت را به عنوان امامت و وراثت در نسل خود تا روز قیامت به ودیعه می‌سپارم، و من ابلاغ کردم آنچه را مامور به ابلاغش بودم تا حجت باشد بر حاضر و غائب و بر همه کسانی که حضور دارند یا ندارند، به دنیا آمده‌اند یا نیامده‌اند، پس حاضران به غائبان و پدران به فرزندان تا روز قیامت برسانند».[5]
امام رضا علیه‌السّلام هم در این زمینه سخن بسیار جالبی دارد و می فرماید: «مثل المؤمنین فی قبولهم ولاء امیرالمؤمنین علیه‌السّلام فی یوم غدیر خم کمثل الملائکة فی سجودهم لآدم و مثل من ابی ولایة امیرالمؤمنین علیه‌السّلام یوم الغدیر مثل ابلیس؛ مثل مؤمنین در پذیرش ولایت امیرمؤمنان علیه السّلام در روز غدیر خم مثل ملائکه در سجودشان برای آدم است و مثل کسی که در روز غدیر از ولایت امیرمؤمنان سر باز زد، مثل شیطان است [که با مخالفت خود با همه ابناء بشر به دشمنی برخاست]..»[6]
این تأکید های فراوان نشان می‌دهد که غدیر، پیام ابدی اسلام است و مسلمانان نباید از آن غافل بشوند و حتی در مسیر تبلیغ و معرفی آن نباید خوفی از سرزنش سرزنش‌کنندگان داشته باشند همانگونه که خداوند متعال به پیامبر بزرگش هم دستور داده بود که در مسیر معرفی جانشین خود از فشار مخالفین هراسی به دل راه ندهد چرا که: «وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ؛ خداوند تو را از (خطرات احتمالی) مردم، نگاه می‌دارد»[7].
امروز نیز ما مخاطب این پیام هستیم و گویا خداوند از ما می خواهد که غدیر را تبلیغ کنیم و در این راه از سرزنش و مخالفت کسی نهراسیم چرا که خداوند پشتیبان ماست.
- پاسخ به شبهات مخالفان
واقعه‌ی غدیر، بزرگ‌ترین سند تاریخی برای تثبیت ولایت و امامت در اسلام است. با این حال، از همان روز نخست، با موجی از تحریف، تضعیف، انکار یا سکوت‌های هدفمند مواجه شد؛ چرا که غدیر، مرز روشنی میان خط هدایت الهی و مسیر انحراف بود. از این رو، یکی از وظایف اساسی پیروان اهل‌بیت علیهم‌السلام، دفاع علمی، منطقی و مستدل از غدیر و پاسخ‌گویی به شبهات آن است.
این وظیفه، صرفاً یک امر تبلیغی یا تاریخی نیست؛ بلکه نوعی پاسداری از اصل امامت، تجدید عهد با پیامبر و اهل‌بیت علیهم‌السلام، و تلاشی برای روشن نگاه داشتن چراغ هدایت در میان امت اسلامی است.
چرایی اهمیت پاسخ به شبهات غدیر
۱. غدیر، مسئله‌ای صرفاً تاریخی نیست: برخی تلاش می‌کنند غدیر را صرفاً یک رویداد تاریخی بدانند که دیگر نیازی به طرح آن نیست. در حالی‌که غدیر، مسئله‌ای عقیدتی، قرآنی و امت‌ساز است. دفاع از غدیر، دفاع از اصل «امامت به نصب الهی» است، نه صرفاً یادآوری یک خاطره.
۲. تحریف و سانسور گسترده در تاریخ اسلام: وقتی واقعه‌ای به این عظمت، توسط بخشی از تاریخ‌نویسان نادیده گرفته شده یا به گونه‌ای دیگر تفسیر شده، وظیفه‌ی مؤمنان دوچندان می‌شود که این حقیقت را بازسازی، تبیین و آشکار کنند.
۳. هجمه‌ی شبهات عقیدتی در فضای امروز: در فضای رسانه‌ای و مجازی امروز، بسیاری از جوانان با شبهات هدفمند و مغالطه‌آمیز درباره غدیر مواجه می‌شوند، شبهاتی نظیر:
- «مولی» به معنای «دوست» است و منظور پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم از جمله «من کنت مولاه فهذا علی مولاه» صرفاً اظهار محبت به علی است یعنی هرکس من را دوست دارد از این به بعد باید علی را دوست داشته باشد.
- اگر غدیر چنین اهمیت داشت، چرا برخی صحابه آن را نادیده گرفتند؟
- چرا پیامبر در وصیت‌نامه‌اش چیزی درباره خلافت علی علیه السلام ننوشته است؟
- واقعه غدیر مربوط است به شکایت از علی علیه السلام در یمن، و در واقع واکنشی به اختلافات در یمن است.
- حدیث غدیر لزوماً به معنای خلافت بلافصل نیست.
پاسخ به این شبهات، نیازمند آگاهی، مطالعه و حضور فعال مؤمنان در عرصه گفت‌وگو و روشنگری است.
نتیجه بحث
عید غدیر تنها یک روز تاریخی نیست؛ بزرگ‌ترین نقطه عطف در تداوم خط هدایت اسلامی است. در این روز، نه‌فقط علی بن ابی‌طالب، بلکه اصل «امامت» و «ولایت» به عنوان ستون بقای دین معرفی شد. غدیر، تجلی سیاست و دیانت، معنویت و عدالت در کنار هم است.
در این روز:
- دین کامل شد،
- نعمت تمام شد،
- پیام رسالت به کمال رسید،
- و تکلیف امت در هدایت پس از پیامبر روشن شد.
با این همه عظمت، سزاوار است که غدیر را عید بزرگ اسلامی بدانیم و آن را باشکوه‌ترین و الهی‌ترین روز امت محمد صلی الله علیه وآله بدانیم؛ همانگونه که در روایات آمده است: «یومُ غدیرِ خمٍّ أفضلُ أعیادِ أُمّتی»[8]
سید هاشم موسوی
[1] . کشف الغمة في معرفة الأئمة , الجزء۱ , الصفحة۱۱۲
[2] . سوره آل عمران، آیه 144.
[3] . سوره مائده، آیه 3.
[4] . بحرانی، شیخ عبدالله، عوالم العلوم، ج۲، ص۱۹۲.
[5] . بحرانی، شیخ عبدالله، عوالم العلوم، ج۲، ص۱۸۷.
[6] . ابن‌طاووس، علی بن موسی، الاقبال، ج۲، ص۲۶۲
[7] . سوره مائده، آیه 67.
[8] . الأمالي – الشيخ الصدوق – الصفحة ١٨٨
