مقدمه
هفته ی پیش رو، یاد و خاطره‌ی فقیه بزرگوار، فیلسوف و اخلاق‌دان نامدار، مرحوم ملا محمدمهدی نراقی (متوفی ۱۲۰۹ هجری قمری) را گرامی می‌داریم. این شخصیت بزرگ و عالم برجسته و جامع‌الاطراف که در قرن دوازدهم هجری می‌زیست، نه تنها در فقه و اصول، فلسفه و عرفان تبحر داشت، بلکه با تألیف آثار گرانقدری چون «جامع السعادات»، گامی بلند در تدوین اخلاق اسلامی برداشت. کتاب جامع السعادات، شاهکاری بی‌بدیل در معماری اخلاق اسلامی است که با تلفیق عقل، نقل و تجربه‌ی اخلاقی، راهی روشن برای تهذیب نفس و رسیدن به سعادت حقیقی ترسیم می‌کند.
در این مقاله، به مناسبت سالگرد رحلت این استاد بی‌بدیل اخلاق، به بررسی ویژگی‌ها، روش‌شناسی و جایگاه این اثر ماندگار می‌پردازیم. امید است این نوشتار، گامی کوچک در شناخت بیشتر میراث نراقی و بهره‌گیری از آموزه‌های ناب اخلاقی او باشد.
جایگاه و اهمیت
کتاب «جامع السعادات» یکی از مهمترین و تاثیرگذارترین متون اخلاقی در جهان اسلام، به ویژه در میان شیعه، محسوب می‌شود. این کتاب یکی از نظام‌مندترین آثار اخلاقی شیعه است که اخلاق را بر پایه عقلانیت فلسفی و مبانی دینی بنا می‌کند. مرحوم نراقی در این کتاب نه تنها اثری جامع در تبیین مبانی و فروع اخلاق ایجاد کرده بلکه از نظر روش‌شناسی و ساختار نیز ویژگی‌های منحصربه‌فردی به آن داده که آن را از بسیاری آثار مشابه متمایز می‌کند.
جامع السعادات ثمره عمر پربار نراقی و حاصل نبوغ فکری او در پیوند عمیق میان حکمت عملی (اخلاق)، فلسفه نظری و عرفان است. نراقی در این کتاب، با رویکردی عقلانی و تحلیلی، به بررسی رذایل و فضایل اخلاقی می‌پردازد و بر خلاف بسیاری از کتب اخلاقی که تنها به نقل روایات و مواعظ اکتفا می‌کنند، او ریشه‌های نفسانی هر صفت را کاوش کرده و راهکارهای عملی و منطقی برای تهذیب نفس و رسیدن به سعادت حقیقی ارائه می‌دهد.
جامع السعادات در مکتب اخلاقی اسلامی جایگاهی ویژه دارد. پیش از آن، کتب مهمی چون “احیاء علوم الدین” غزالی و “محجة البیضاء” فیض کاشانی نگاشته شده بودند که بیشتر بر مبنای روایات و نصوص دینی استوار بودند. نراقی اما با بهره‌گیری از فلسفه مشاء و حکمت متعالیه ملاصدرا، به اخلاق جنبه‌ای عمیق‌تر و تحلیلی‌تر بخشید. او با نگاهی سیستمی، قوای نفس انسانی (عاقله، غضبیه، شهویه) را محور تحلیل خود قرار داده و سعادت انسان را در گرو اعتدال این قوا می‌داند.
این کتاب، نه تنها راهنمای عملی برای خودسازی است، بلکه یک اثر نظری عمیق در فلسفه اخلاق نیز به شمار می‌رود. تأثیر این اثر بر اندیشمندان پس از نراقی، به ویژه فرزند فاضلش ملا احمد نراقی که کتاب معروف “معراج السعاده” را در تکمیل و ترویج افکار پدر نوشت، به وضوح مشهود است. تا به امروز نیز جامع السعادات به عنوان یک منبع اصلی و مرجع در حوزه‌های علمیه و محافل علمی مورد تدریس و تحقیق قرار می‌گیرد.
تحلیل روش‌شناسی اخلاقی ملا محمد نراقی در جامع السعادات
علم اخلاق اسلامی تا پیش از ملای نراقی، عمدتاً دو جریان عمده داشت:
- جریان عرفانی – سلوکی (نمونه آن: غزالی و فیض کاشانی)
- جریان فلسفی – عقلی (نمونه آن: ابن‌مسکویه، خواجه‌نصیر طوسی)
ملا محمد نراقی، در جامع السعادات، به نوعی ترکیب‌گر این دو سنت اخلاقی است، اما با تأکید ویژه بر مبناهای قرآنی، روایی، و فقهی، و تکیه بر نظام‌مندی دقیق و طبقه‌بندی منطقی.
ویژگی‌های روش‌شناسی ملا نراقی در جامع السعادات:
- تلفیق عقل، نقل و تجربه اخلاقی
نراقی با حفظ ارزش منابع عرفانی و نقلی، از تحلیل‌های دقیق عقلی و روان‌شناختی نیز بهره می‌برد. از قرآن، روایات اهل‌بیت (علیهم‌السلام) و تجربه سلوکی شخصی به‌صورت هم‌زمان بهره می‌گیرد مثلاً در بحث حسد یا کبر، تحلیل روانی، درمان رفتاری و دلیل شرعی را کنار هم می‌آورد.
- استفاده از طبقه‌بندی فلسفی قوا (قوه غضبیه، شهویه، عاقله)
وی در این بخش متأثر از آثار خواجه نصیر و ابن‌مسکویه است، اما برخلاف آنها، تکیه‌گاه اصلی خود را به آموزه‌های شرعی منتقل می‌کند. در بخش اعتدال قوا، نه فقط تحلیل نظری، بلکه راه‌کار عملی ارائه می‌دهد.
- تأکید بر اصلاح تدریجی اخلاق و امکان تهذیب نفس برای عموم
بر خلاف برخی سنت‌های عرفانی که مخاطب آنها خواص یا اهل سلوک‌اند، ملای نراقی اخلاق را برای عموم مردم می‌نویسد و شیوه‌ای کاربردی و عمومی دارد.
- نقد دیدگاه‌های پیشینیان با حفظ ادب علمی
ایشان به هنگام نقد آثار گذشتگان، احتیاط فراوانی دارد تا از مرز ادب علمی فراتر نرود، مثلاً برخی از نظرات غزالی را که مخالف نظر وی است تلویحاً نقد یا تعدیل می کند اما پیش از آن به صراحت در مقدمه کتاب اعلام می کند که هدفش اصلاح و تکمیل آثار پیشینیان است.
- نظام‌مندی و ساختار دقیق علمی (معماری یک بنای اخلاقی)
یکی از نقاط قوت و نوآوری‌های برجسته جامع السعادات، ساختار منطقی و نظام‌مند آن است. ملا محمدمهدی نراقی با طرحی دقیق، مطالب را به گونه‌ای چیدمان کرده که مخاطب گام به گام در مسیر تهذیب نفس و رسیدن به سعادت پیش می‌رود. کتاب به‌صورت نظام‌مند در سه «سعادت» (طهارت باطن، زینت ظاهر، تعدیل قوا) تنظیم شده است و بر خلاف محجّة البیضاء که بیشتر روایی- موعظه‌ای و گاه پراکنده است، جامع السعادات دارای ساختاری متقن و تحلیلی است.
مرحوم نراقی در معماری یک بنای اخلاقی، کتاب جامع السعادات را به سه بخش اصلی تقسیم شده است:
- مقدمات؛ که شامل سه بخش می شود:
- معرفت نفس و قوای سه‌گانه اصلی آن یعنی قوه عاقله (عقلانی)، قوه غضبیه (خشم و دلیری) و قوه شهویه (میل و شهوت)
- سعادت و شقاوت و راه‌های رسیدن به آن
- روش تهذیب اخلاق و درمان بیماری‌های نفسانی
- مقاصد؛ نراقی این بخش را بر اساس فضایل چهارگانه اصلی یعنی حکمت، شجاعت، عفت و عدالت در چهار بخش سازماندهی کرده است. هر یک از این مقاصد به تفصیل فضایل و رذایل مربوط به آن قوه را بررسی می‌کند.
- مقصد اول: حکمت و قوای عاقله؛ این بخش به فضایل مرتبط با قوه عاقله مانند علم، فهم، ذکاوت، و همچنین رذایل ناشی از افراط یا تفریط در این قوه (مانند شک، تردید، جهل مرکب) می‌پردازد.
- مقصد دوم: شجاعت و قوای غضبیه؛ در این قسمت، نراقی فضایل مربوط به قوه غضبیه مانند شجاعت، حلم، ثبات و استقامت، و رذایل آن مانند ترس، جبن، غضب بی‌جا و تهور را تحلیل می‌کند.
- مقصد سوم: عفت و قوای شهویه؛ این بخش به فضایل مربوط به قوه شهویه مانند عفت، قناعت، سخاوت، و رذایل آن مانند حرص، بخل، شهوت‌پرستی و اسراف می‌پردازد.
- مقصد چهارم: عدالت و فضایل جامع؛ این مقصد، به فضیلت جامع عدالت اختصاص دارد که نتیجه اعتدال و هماهنگی میان سه قوه قبلی (عاقله، غضبیه، شهویه) است. نراقی در این بخش به عدالت فردی و اجتماعی، و نقش آن در سعادت بشر می‌پردازد.
- خاتمه: در بخش پایانی کتاب، نراقی به مباحثی می‌پردازد که مکمل بحث اخلاق عملی است و سعادت انسان را در گرو رابطه با خداوند و جامعه می‌داند. این بخش شامل موضوعاتی مانند محبت الهی و راه رسیدن به آن، شوق به لقاء الله، احوال و مقامات عرفانی (مانند توکل، رضا، تسلیم) و آداب معاشرت و اخلاق اجتماعی.
این ساختار نظام‌مند، نشان‌دهنده دقت نظر و ذهن سازمان‌یافته نراقی است که توانسته پیچیده‌ترین مسائل اخلاقی را در یک چارچوب منطقی و قابل فهم ارائه دهد. ایشان توانسته است با «جامع السعادات» گامی بلند در تدوین اخلاق اسلامی نظام‌مند، تحلیلی، و قابل‌عمل برای عموم شیعیان بردارد. او ضمن بهره‌مندی از میراث عرفانی و فلسفی پیشینیان، با استناد به منابع اصیل شیعی، کتابی پدید آورد که تا امروز در حوزه‌های علمیه مورد توجه است.
تفاوت‌های کلیدی با محجّة‌البیضاء و احیاء علوم الدین:
در این بخش و به عنوان نکته پایانی به برخی از تفاوت های کلیدی «جامع السعادات» با «محجّة‌البیضاء» و «احیاء علوم الدین» می پردازیم
| محور | محجّة‌البیضاء (فیض کاشانی) / احیاء العلوم (غزالی) | جامع السعادات (نراقی) |
| منابع اصلی | حدیث نبوی، آیات، تجارب عرفانی | حدیث شیعی، عقل، تحلیل فلسفی و روایی |
| مخاطب | اهل سلوک، سالکان طریقت | عموم مردم مؤمن، طلاب، اهل تهذیب |
| سبک نگارش | خطابه ای، موعظه ای کمتر تحلیلی | نظام مند، تحلیلی و طبقه بندی شده |
| هدف نهائی | تقرب عرفانی و فنا فی الله | تهذیب نفس مقدمه سعادت دنیوی و اخروی |
| رویکرد به قوا | ارجاع محدود به قوای شهویه، غضبیه و عاقله | تحلیل دقیق قوا و اصلاح آنها |
برای درک بهتر تفاوت روش‌شناسی نراقی با دیگران، به بررسی تطبیقی موضوع «ریا» در دو کتاب می‌پردازیم.
- در محجة‌البیضاء:
ریا به‌صورت خطابی، با ذکر چند روایت و نکوهش آن از نگاه عرفا و حدیث بررسی می‌شود و هدف عمده از طرح بحث، هشدار به خطرات آن است.
- در جامع‌السعادات:
ابتدا ریا تعریف می‌شود سپس اقسام آن تحلیل می‌گردد، ریشه‌های روانی و انگیزشی آن بررسی می‌شود و سپس راه‌های درمان و تمرین برای دوری از آن به‌صورت مرحله‌ای بیان می‌شود.
سخن پایانی
کتاب «جامع السعادات» مرحوم ملا محمدمهدی نراقی، نه تنها یک اثر اخلاقی، بلکه یک نظام جامع و تحلیلی برای سعادت فردی و اجتماعی است. نراقی با تلفیق عقل و نقل، و با بهره‌گیری از میراث فلسفی و عرفانی پیشینیان، توانست نظام اخلاقی ای طراحی کند که هم برای خواص و هم برای عموم مردم قابل استفاده باشد.
در سالگرد رحلت این عالم بزرگ، بازخوانی آثار او به ویژه «جامع السعادات»، فرصتی است برای بازگشت به اصول اخلاقی و تهذیب نفس. این کتاب، همچون چراغی فروزان، راه سعادت را نشان می‌دهد و یادآور می‌شود که اخلاق اسلامی، تنها مجموعی از توصیه‌ها نیست، بلکه نظامی استوار بر پایه‌های عقلانی، نقلی و عملی است.
باشد که با بهره‌گیری از این میراث گران‌بها، گامی در مسیر خودسازی و جامعه‌پردازی برداریم و یاد و نام این استاد اخلاق را با عمل به آموزه هایش زنده نگه داریم.
سید هاشم موسوی
