مقدمه
هر ساله با فرا رسیدن اربعین حسینی، جاده‌های منتهی به کربلا شاهد یکی از بی‌سابقه‌ترین اجتماعات دینی جهان می‌شود. میلیون‌ها زائر از ملیت‌ها، زبان‌ها، قومیت‌ها و حتی مذاهب مختلف، گرد یک نقطه و یک شعار جمع می‌شوند: لبیک یا حسین.
در نگاه نخست، این حرکت بزرگ، یک گردهمایی دینی و آیینی به‌نظر می‌رسد؛ اما با تأملی ژرف‌تر، می‌توان آن را جلوه‌ای عینی از ظرفیت اسلام برای امت‌سازی جهانی دانست. در جهانی که فردگرایی، ملی‌گرایی افراطی و شکاف‌های فرهنگی و سیاسی، پیوندهای انسانی را سست کرده‌اند، راهپیمایی اربعین پدیده‌ای منحصر به‌فرد است که همدلی، برادری، همیاری و عدالت‌خواهی را در سطحی فراملی به نمایش می‌گذارد.
این نوشتار تلاش دارد تا با تکیه بر منابع دینی و واقعیت‌های اجتماعی، به تبیین جایگاه اربعین در فرآیند امت‌سازی اسلامی پرداخته و راه‌هایی را برای بهره‌برداری هدفمند از این پدیده عظیم، پیش‌نهاد دهد.
۱. مفهوم «امت» در قرآن و سنت
قرآن کریم در موارد متعددی از «امت» سخن گفته و ویژگی‌های آن را بیان نموده است. امت، صرفاً یک تجمع انسانی یا هویت قومی نیست، بلکه مجموعه‌ای است که با ایمان، هدف، اخلاق و ولایت مشترک به هم پیوسته‌اند: «إِنَّ هذِهِ أُمَّتُكُمْ أُمَّةً واحِدَةً وَأَنَا رَبُّكُمْ فَاعْبُدُونِ؛ همانا این امت شما، امت واحده است و من پروردگار شما هستم، پس مرا بپرستید».[1]
در سیره پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله، ساخت امت اسلامی در مدینه، نمونه‌ای درخشان از امت‌سازی بود که با محوریت ایمان، عدالت، مهاجرت، برادری و ولایت بنا نهاده شد. این الگو، در طول تاریخ، با حرکت امام حسین علیه‌السلام نیز پیوند یافت؛ چرا که نهضت عاشورا، تلاشی برای حفظ روح امت و بازگرداندن آن به مسیر نبوی بود.
۲. راهپیمایی اربعین؛ تجلی وحدت فراملی و مردمی
راهپیمایی میلیونی اربعین، ویژگی‌هایی دارد که آن را از دیگر آیین‌های مذهبی متمایز می‌سازد:
- تنوع ملی و مذهبی: زائران اربعین ترکیبی از افراد مختلف از ده‌ها کشور جهان هستند، از شیعیان ایران، عراق، لبنان و پاکستان گرفته تا اهل‌سنت، مسیحیان، و حتی غیرمسلمانانی که جذب روح معنوی این مراسم شده‌اند.
- مردمی بودن: بر خلاف بسیاری از گردهمایی‌های مذهبی که توسط دولت‌ها یا نهادها مدیریت می‌شود، اربعین حاصل جوشش مردمی و داوطلبانه است. موکب‌داران، پذیرایی‌کنندگان، خادمان، و حتی تامین امنیت در بخش‌هایی از مسیر، مردمی است.
- بی‌مرزی فرهنگی: در طول مسیر پیاده‌روی، تفاوت‌های نژادی، زبانی و اقتصادی رنگ می‌بازد. همه در لباس زائر، با کفش‌های خاکی و دل‌هایی پاک، رو به کربلا قدم برمی‌دارند.
این شاخصه‌ها، یادآور صفات امت اسلامی در قرآن است؛ امتی که در آن تعاون، محبت، ایثار و برادری جایگزین خودخواهی و تفرقه می‌شود.
۳. تمرینی برای امت مهدوی
برخی اندیشمندان اسلامی، راهپیمایی اربعین را نوعی تمرین اجتماعی برای شکل‌گیری جامعه مهدوی دانسته‌اند. در این جامعه مطلوب:
- مشارکت همگانی و مسئولانه وجود دارد؛
- خدمت‌رسانی به دیگران بدون چشم‌داشت انجام می‌شود؛
- مرزهای سیاسی و جغرافیایی، مانعی برای همبستگی انسانی نیست؛
- هدف مشترک، عدالت، ولایت و حقیقت‌طلبی است.
از این منظر، اربعین نه‌فقط یادآور عاشورا، بلکه پیش‌زمینه‌ای برای ظهور و آمادگی امت در جهت تحقق آرمان‌های نهایی اسلام است.
۴. فرصت‌ها و چالش‌ها
فرصت‌ها:
راهپیمایی عظیم اربعین حسینی فراتر از یک حرکت مذهبی، پدیده‌ای چندبعدی با فرصت‌های استراتژیک برای جهان اسلام و جامعه شیعی است که به برخی از آنها اشاره می کنیم:
- تولید هویت جهانی شیعی
- نفی مرزبندی‌های ساختگی: نسل جوان مسلمان، در فضای اربعین می‌آموزد که هویت دینی‌اش فراتر از ملیت و جغرافیاست و در این گردهمایی بزرگ، وحدت امت اسلامی را در عمل تجربه می‌کند و هویت «امت واحدۀ الهی» را برتر از تقسیم‌بندی‌های قومی- ملی درک می کند.
- مقاومت در برابر هویت‌زدایی: در مقابل جهانی‌سازی غربی، اربعین به عنوان «سازوکار هویت‌ساز مقاومتی» عمل می‌کند که ارزش‌های دینی را در ذهن نسل جدید تثبیت می‌کند.
- پیوند نسل‌ها: این حرکت میلیونی، با ساختارهای مختلف و از طریق آیین‌های جمعی (مثل نوحه‌های چندملیتی)، براحتی می تواند اسباب انتقال غیرمستقیم مفاهیمی مانند شهادت، ایثار و مقاومت را فراهم سازد.
- دیپلماسی فرهنگی مؤمنانه
- دیپلماسی مردمی: حضور داوطلبانه میلیون‌ها نفر بدون دخالت دولت‌ها، «اعتبار خودجوش» ایجاد می‌کند که رسانه‌های معاند در تحریف آن ناتوانند.
- الگوی همزیستی مسالمت‌آمیز: تعامل زائران با اقلیت‌های مذهبی در مسیر راهپیمایی (مثل مسیحیان از سراسر جهان) نمایش عینی ظرفیت اسلام برای «صلح جهانی» است.
- ضد روایت قدرت‌های رسانه‌ای: تصاویر زنانی که با حجاب آزادانه در مدیریت موکب ها مشارکت می‌کنند، کلیشه‌های زن ستیزی را می‌شکند.
- تصویر سازی واقعی: حضور چشمگیر غیرمسلمانان و رسانه‌ها در تمامی مسیر حرکت، فرصتی بی نظیر برای نمایش چهره واقعی اسلام و فرهنگ اهل‌بیت علیهم السلام فراهم می سازد.
- شبکه‌سازی انسانی و دینی
- سرمایه اجتماعی فراملی: ارتباطات عمیق انسانی در طول مسیر، زمینه‌ساز همکاری‌های فراملی و دینی است و زیرساختی برای همکاری‌های آینده در بحران‌ها (مثل کمک‌رسانی هنگام سیل یا جنگ) ایجاد می‌کند.
- تشکل‌های بین‌المللی مردمی: نهادهای خدمت‌رسان زائران (مثل موکب‌ها) می‌توانند به «سازمان‌های دائم همکاری‌های بشردوستانه» تبدیل شوند.
- تربیت اجتماعی و مدیریت مردمی
- مدرسه عملی ایثار: مشارکت داوطلبانه در خدمات‌رسانی (حمل زائران بیمار، پاک‌سازی محیط) تربیت نسل مسئولیت‌پذیر.
- الگوی مدیریت بحران: سازماندهی جمعیت میلیونی بدون ساختار متمرکز، اثبات کارآمدی مدیریت مردمی در مقیاس کلان.
- تقویت تاب‌آوری اجتماعی: تحمل مشقت‌های سفر، ایجاد روحیه صبر و استقامت در برابر مشکلات.
- گفتمان‌سازی جهانی
- بازتعریف قدرت نرم: تبدیل اربعین به نماد قدرت نرم شیعه مبتنی بر جذابیت فرهنگی به جای زور.
- کانال انتقال مفاهیم کربلا: مفاهیمی مانند «قساوت‌ستیزی» و «ظلم‌سوزی» از طریق نمادها (پرچم‌ها، شعارها) به رسانه‌های جهانی منتقل می‌شود.
چالش‌ها:
حرکت عظیم و میلیونی اربعین حسینی، در کنار فرصت های استراتژیک خود، با چالش های سنگینی نیز مواجه است که در صورت بی توجهی به آن ها، بسیاری از فرصت های طلائی این حرکت جهانی مخدوش خواهد شد.
- سوءبرداشت‌های رسانه‌ای و جنگ روایت‌ها
- سیاسی‌سازی برنامه‌ریزی‌شده: برخی رسانه‌های جهانی تلاش می‌کنند این حرکت را سیاسی یا فرقه ای و به عنوان ابزار سیاست منطقه ای کشور خاص جلوه دهند.
- تحریف معنوی: تقلیل پیام عاشورا به «خشونت مذهبی» در گزارش‌هایی که نوحه‌های عاشورایی را «تحریک به نفرت» تفسیر می‌کنند.
- غفلت از ابعاد انسانی: نادیده گرفتن نقش‌آفرینی‌های فرامذهبی (مانند درمان رایگان توسط پزشکان غیر مسلمان برای زائران).
- سوءاستفاده‌های فرقه‌ای و افراط‌گرایی
- جریان‌های انحرافی: استفاده گروه‌های تکفیری از فضا برای تبلیغ تفکرات ضدمذهبی (مانند پخش شبهات در بین زائران).
- قومیت‌زدگی: تبدیل موکب‌های ملی (مثل موکب فلان کشور) به ابزار نمایش برتری قومی به جای خدمت‌رسانی.
- تجاری‌سازی شعائر: تبدیل فضای معنوی به بازار کالاهای لوکس زائر (تجمل‌گرایی در اسکان و پذیرایی).
- کم‌رنگی راهبری فرهنگی و معرفتی
- تکرار مناسک بدون معرفت: انجام آیین‌ها بدون فهم فلسفۀ «شهادت» در مکتب حسینی.
- فقدان پلتفرم‌های گفتمان‌ساز: نبود شبکه‌های منظم برای گفت‌وگوی نخبگان جهانی شیعه پیرامون چالش‌های امت اسلامی.
- تهاجم فرهنگی پنهان: تقلید کورکورانه از رفتارهای غیردینی زائران کشورهای مختلف تحت عنوان «همگرایی».
جمع‌بندی راهبردی
اربعین آزمایشگاه زندۀ تمدن اسلامی است که با ترکیب عقلانیت مدیریتی (سازماندهی) و عاطفه دینی (اشک و شور) و پیوند فردیت معنوی (زیارت) با جمعیت سازمان‌یافته (راهپیمایی) الگویی بی‌بدیل برای بازسازی تمدنی امت اسلامی ارائه می‌دهد. بهره‌برداری از این فرصت‌ها نیازمند برنامه‌ریزی فراملی با محوریت نهادهای مردمی و نخبگان فرهنگی است.
بر ماست که این فرصت الهی را بشناسیم، از آن حفاظت کنیم، و با بهره‌گیری از ظرفیت‌های رسانه، آموزش، و فرهنگ، پیام اربعین را به جهانیان برسانیم؛ پیامی که از عمق دل‌ها می‌آید و تا افق ظهور امت واحده امتداد می‌یابد.
سید هاشم موسوی
[1] . سوره انبیاء، آیه 92.
