چشم، دریچه‌ای به جهان و حقیقت

بسم الله الرحمن الرحیم

مقدمه

در آستانه روز جهانی عصای سفید و گرامیداشت نابینایان فرصتی فراهم آمده تا به یکی از بزرگ‌ترین نعمت‌های الهی، یعنی نعمت بینایی و چگونگی بهره مندی یا محرومیت از آن بیندیشیم. بی‌تردید بینایی، یکی از ارزشمند ترین موهبت‌های الهی به انسان است که بدون آن، درک و ارتباط با جهان پیرامون با دشواری‌های فراوانی همراه می‌شود. با این حال قرآن و معارف اسلامی ما را فراتر از سطح «چشم سر» می برد و این نعمت ظاهری را دریچه‌ای به سوی حقیقتی عمیق‌تر یعنی «بصیرت» یا بینایی باطنی می داند، نعمتی که فقدان آن، به مراتب خسارت‌بارتر از نابینایی ظاهری است. در این مقاله، تلاش ما بر این است که با استناد به آیات و روایات، جایگاه این دو نعمت و انتظار خداوند از بشر در استفاده از آنها را بررسی کنیم.

نگاه قرآن به نعمت بینایی

خداوند متعال در قرآن کریم بارها انسان را به مشاهده و تدبر در آیات آفاقی و انفسی دعوت می‌کند. آیاتی که گاه در گستره طبیعت و آسمان‌هاست و گاه در درون خود انسان.

«إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ لَآيَاتٍ لِّأُولِي الْأَلْبَابِ؛ بی‌گمان در آفرینش آسمان‌ها و زمین و آمد و شد شب و روز، نشانه‌هایی برای خردمندان است». (آل عمران: ۱۹۰)

نعمت بینایی، کلید ورود به این گنجینه عظیم است. انتظار خداوند این نیست که انسان تنها به ظاهر زیبایی‌ها بنگرد، بلکه از او خواسته شده تا با دقت در این نشانه‌ها، به عظمت، علم و قدرت خالق یکتا پی ببرد. بنابراین، کسی که از نعمت بینایی برخوردار است، مسئولیتی سنگین بر دوش دارد؛ مسئولیت نگریستن هدفمند و خردورزانه.

در آیات متعددی از قرآن کریم، خداوند متعال نعمت بینایی را در کنار شنوایی و دل (قلب) یاد می‌کند و از انسان می‌خواهد که با شکرگزاری، آن را در مسیر حق به‌کار گیرد: «وَاللَّهُ أَخْرَجَكُم مِّن بُطُونِ أُمَّهَاتِكُمْ لَا تَعْلَمُونَ شَيْئًا وَجَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ وَالْأَفْئِدَةَ ۙ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ ؛ و خداوند شما را از شکمهای مادرانتان، در حالی که هیچ چیز نمی‌دانستید، بیرون آورد، و برای شما گوش و چشم و قلب آفرید، باشد که سپاس گزارید» (سوره سوره نحل، آیه ۷۸)

این آیه، سه ابزار اصلی شناخت را معرفی می‌کند: گوش، چشم و قلب. چشم، نقش بی‌بدیلی در شناخت و فهم دارد، اما کارکرد واقعی آن زمانی شکوفا می‌شود که با «دل بیدار» همراه باشد. قرآن نه تنها ما را به شکر نعمت بینایی دعوت می‌کند، بلکه هشدار می‌دهد که بی‌توجهی به این نعمت و استفاده نکردن صحیح از آن، انسان را به گمراهی و ورود به دوزخ می‌کشاند: «وَلَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ كَثِيرًا مِّنَ الْجِنِّ وَالْإِنسِ ۖ لَهُمْ قُلُوبٌ لَّا يَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْيُنٌ لَّا يُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ آذَانٌ لَّا يَسْمَعُونَ بِهَا…؛ و به راستی بسیاری از جن و انس را برای دوزخ آفریده‌ایم [چرا که‌] دلهایی دارند که با آن در نمی‌یابند، و دیدگانی دارند که با آن نمی‌بینند، و گوشهایی دارند که با آن نمی‌شنوند» (سوره اعراف، آیه ۱۷۹)

اینجا خداوند کسانی را نکوهش می‌کند که چشم دارند اما نمی‌بینند؛ یعنی از ابزار بینایی بهره می‌برند اما حقیقت را درک نمی‌کنند.

بصیرت؛ یا چشم جان بین

اگر چشم سر، ابزار دیدن دنیای مادی است، چشم دل یا «بصیرت»، ابزار شناخت حقیقت، تشخیص حق از باطل و درک مفاهیم معنوی است.

امام سجاد (علیه‌السلام) در روایتی عمیق و در توصیف جایگاه چشم دل یا همان بصیرت قلبی که توانائی درک حقیقت را دارد، چنین می‌فرمایند: «إِنَّ لِلْعَبْدِ أَرْبَعَةَ أَعْيُنٍ: عَيْنَانِ يُبْصِرُ بِهِمَا أَمْرَ دِينِهِ وَ دُنْيَاهُ، وَ عَيْنَانِ يُبْصِرُ بِهِمَا أَمْرَ آخِرَتِهِ، فَإِذَا أَرَادَ اللَّهُ بِالْعَبْدِ خَيْراً فَتَحَ لَهُ الْعَيْنَيْنِ اللَّتَيْنِ فِي قَلْبِهِ، فَأَبْصَرَ بِهِمَا الْغَيْبَ وَ أَمْرَ آخِرَتِهِ، وَ إِذَا أَرَادَ اللَّهُ بِهِ غَيْرَ ذَلِكَ تَرَكَ الْقَلْبَ بِمَا فِيهِ؛ برای بنده چهار چشم است: دو چشم در سر، که به وسیله آن‌ها امور دین و دنیای خود را می‌بیند، و دو چشم در قلب، که به وسیله آن‌ها به امر آخرت و عالم غیب بصیرت می‌یابد. هنگامی که خداوند برای بنده‌ای خیر و نیکی بخواهد، آن دو چشمی را که در قلبش است می‌گشاید و او به وسیله آن‌ها، غیب و امر آخرت را می‌بیند؛ و هنگامی که برایش خیر نخواهد، قلب را با همان وضعیت (کور) رها می‌کند». (کافی، ج 1، ص 49؛ تفسیر صافی ج 2 ص 128).

در نگاه اسلام، نابینایی جسمی هرگز موجب سقوط منزلت انسانی نیست؛ چه بسا نابینایانی که با دل بیدار، به مقامات بلند ایمانی و معرفتی رسیده‌اند. اما نابینایی معنوی، یعنی نداشتن بصیرت و ناتوانی در دیدن حقایق، بزرگ‌ترین خطر برای انسان است و قرآن کریم با صراحت به همه یادآور می شود که مواظب چشم دلشان باشند که آن نیز از نابینائی در امان نیست: «فَإِنَّهَا لَا تَعْمَى الْأَبْصَارُ وَلَٰكِن تَعْمَى الْقُلُوبُ الَّتِي فِي الصُّدُورِ؛ فقط چشم ها نیست که نابینا می‌شود، بلکه دلهایی که در سینه‌ها هست هم نابینا می‌گردد». (سوره حج، آیه ۴۶)

بر همین اساس، قرآن کریم به شدت کسانی را که دارای چشم سر هستند اما از بصیرت بی‌بهره‌اند، مورد سرزنش قرار می‌دهد و در باره آنان چنین می سراید: «صُمٌّ بُكْمٌ عُمْيٌ فَهُمْ لَا يَرْجِعُونَ؛ آنها کران، گنگها و کورانند؛ لذا (از راه خطا) بازنمی‌گردند!» (بقره: ۱۸)

این آیه به روشنی نشان می‌دهد که نابینایی باطنی، بسیار خطرناک‌تر از نابینایی ظاهری است. فرد نابینای ظاهری ممکن است راه خود را در جهان مادی گم کند، اما فرد فاقد بصیرت، راه سعادت ابدی و معنوی خود را گم کرده و در ورطه ضلالت و گمراهی سقوط می‌کند.

مقایسه آسیب نابینایی ظاهری و فقدان بصیرت

• نابینایی ظاهری یا فقدان بصر:این محرومیت، اگرچه دشوار است، اما می‌توان با ابزارهایی مانند عصای سفید، خط بریل، فناوری‌های کمکی و از همه مهم‌تر، «بصیرت» قوی، بسیاری از موانع را پشت سر گذاشت. تاریخ اسلام و جهان مملو از نابینایان بصیری است که به مدارج بالای علمی و معنوی دست یافته‌اند.
• نابینائی باطنی یا فقدان بصیرت:این نابینایی، یک معلولیت مطلق در مسیر شناخت حقیقت و سعادت است. فردی که چشم دلش کور است، حتی با داشتن قوی‌ترین چشم‌های ظاهری، نمی‌تواند جلوه‌های حقیقت را ببیند. او در تشخیص دوست از دشمن، حق از باطل و راه سعادت از شقاوت ناتوان است و این بزرگ‌ترین آسیب ممکن به روح و جان انسان است.

مسئولیت انسان در برابر نعمت بینایی

اسلام بینایی را صرفاً یک ابزار طبیعی نمی‌داند بلکه آن را یک «امانت الهی» معرفی می‌کند. از این رو انسان در برابر آن مسئول است:

• نگاه به حرام و بیهوده، خیانت به این نعمت است.
• چشم باید ابزار عبرت و بصیرت باشد نه ابزار غفلت.
• انسان باید همواره مراقب باشد که این نعمت او را از مسیر حق منحرف نسازد.

در حدیثی از امام امیر المؤمنین علی (علیه السلام) آمده است که: « العين بريد القلب؛ چشم، فرستاده دل است» یعنی چشم آنچه را دل می‌خواهد، جست‌وجو می‌کند بنابر این آنچه چشم می‌بیند، مستقیم بر جان انسان اثر می‌گذارد و روح را می‌سازد یا می‌شکند. ميزان الحكمة، محمد ري شهري، ج ٤، ص ٣٢٨٨

بشر امروز؛ تلاش برای چشم ظاهری، غفلت از چشم باطنی

تمدن امروز بشر، گواه تلاش‌های ستودنی برای حفظ و تقویت بینایی ظاهری است. از ساخت عینک‌ها و لنزهای پیشرفته و جراحی‌های پیچیده لیزر تا تولید داروها و فناوری‌های کمک‌بینایی، همه نشان از اهمیت دادن انسان به این نعمت الهی دارد. همه این تلاش‌ها ارزشمندند، اما سوال اساسی اینجاست: آیا بشر امروز به همان اندازه برای تقویت «چشم باطنی» خود سرمایه‌گذاری کرده است؟ در حالی که تهدیدهای نابینایی معنوی – مانند غفلت، شهوت، دنیاپرستی و خودخواهی- بسیار خطرناک‌تر از نابینایی ظاهری است.

متأسفانه پاسخ منفی است. در دنیای پرزرق و برق امروز که ظواهر فریبنده، بصیرت‌ها را می‌دزدد، انسان‌ها بیشتر از هر زمان دیگری در خطر نابینایی دل قرار دارند. غرق شدن در مادیات، دوری از معنویت، جایگزینی خرافات به جای معارف ناب دینی و بی‌توجهی به تمرینات اخلاقی، همگی باعث تضعیف بصیرت شده‌اند.

راهکارهای قرآن و روایات برای تقویت بینایی معنوی

قرآن کریم و روایات اهل بیت (علیهم السلام) راهکارهای عملی و مؤثری برای بیداری چشم دل ارائه داده‌اند:

1. تقوا و پاکدامنی: قرآن به روشنی تقوا را عامل اصلی کسب بصیرت و نورانیت باطنی می‌داند: «إِن تَتَّقُوا اللَّهَ يَجْعَل لَّكُمْ فُرْقَانًا؛ اگر از مخالفت فرمان خدا بپرهیزید، برای شما روشن‌بینی خاصّی قرار خواهد داد که در پرتو آن، حق را از باطل خواهید شناخت» (سوره سوره انفال، آیه ۲۹)
2. تزکیه نفس:پاکسازی دل از رذایل اخلاقی مانند حسد، کبر و دنیاطلبی، مانند پاک کردن شیشه چشم دل است. امام علی (علیه السلام) می‌فرمایند: «مَنْ نَظَفَ مِنَ الدَّنَسِ قَلْبُهُ دَامَتْ لَهُ الْفِرَاسَةُ؛ هر که دلش از پلیدی پاک شود، فراست و بینش برایش پایدار ماند.» (غرر الحکم)
3. تفکر و تدبر:قرآن کریم پیوسته انسان را به تفکر در آیاتش دعوت می‌کند. این کار، عقلانیت و بینش انسان را عمق می‌بخشد، قفل های قلب را باز و پرده‌های غفلت را کنار می‌زند و انسان را بینا می‌کند. «أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلَىٰ قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا؛ آیا آنها در قرآن تدبّر نمی‌کنند، یا بر دلهایشان قفل نهاده شده است؟!» (سوره محمد، آیه 24)
4. دعا و مناجات:ارتباط با خداوند و درخواست هدایت از او، مهم‌ترین عامل تقویت بصیرت است. دعای «ربِّ أرِنی الأشیاء کما هی؛ پروردگارا، اشیا را آن‌گونه که هستند به من بنمایان» از بهترین دعاها برای کسب بینش حقیقی است.
5. پیروی از اولیای الهی:ائمه معصومین (علیهم السلام) تجسم بصیرت ناب هستند. پیروی از آنان و تمسک به قرآن و عترت، انسان را در مسیر روشنی قرار می‌دهد که هیچ گمراهی در آن نیست.
6. نماز و ارتباط عاشقانه با خدا: نماز، چشم جان را به سوی آسمان می‌گشاید و انسان را از سطح ظاهربینی به عمق بینش الهی می‌رساند.

نتیجه‌ بحث

در روز جهانی عصای سفید، در کنار تجلیل از هم‌نوعان نابینای خود و تلاش برای رفع مشکلات آنان، باید پاسداشت نعمت بینایی را نیز به صورتی عمیق‌تر و با تمرکز بر تقویت «بصیرت» انجام دهیم. بینایی، نعمتی است که اگر درست استفاده شود، انسان را به حقیقت و نور الهی می‌رساند؛ و اگر مورد غفلت قرار گیرد، به ابزار گمراهی تبدیل می‌شود. نابینایی ظاهری، ممکن است ضعف جسم باشد اما نابینایی باطنی، قطعا انحراف روح است؛ و قرآن نابینایی دوم را بسیار خطرناک‌ معرفی می‌کند.

بیاییم در دنیایی که چشم‌های ظاهری را با فناوری‌های گوناگون تقویت می‌کند، برای تقویت چشم دل نیز همت کنیم. همان‌گونه که برای سلامت چشمان خود به چشم‌پزشک مراجعه می‌کنیم، با عمل به دستورات قرآن و عترت، به «پزشک دل» مراجعه کنیم تا مبادا در زمره کسانی باشیم که قرآن درباره آنان می‌فرماید: «لَهُمْ قُلُوبٌ لَّا يَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْيُنٌ لَّا يُبْصِرُونَ بِهَا؛ «دل‌هایی دارند که با آن درنمی‌یابند و چشمانی دارند که با آنها نمی‌بینند.» (اعراف: ۱۷۹).

سید هاشم موسوی