شب قدر، تضمین آینده ای روشن

مقدمه
هفته ای که در پیش رو داریم مناسبت های بسیار مهمی از جمله ضربت خوردن و شهادت حضرت امیر المؤمنین علی علیه السلام و نیز شب های عظیم قدر را در خود دارد که هر یک از این ها می تواند موضوع اصلی بحث در این مقاله باشد. از آنجا که در مورد حضرت علی علیه السلام و بررسی شخصیت والای این بزرگمرد تاریخ اسلام در سالروز ولادت آن بزرگوار سخن گفتیم لذا خوانندگان عزیز را به آن مقاله ارجاع داده و در این شماره، در باره ارزش و جایگاه شب های قدر سخن خواهیم گفت.
شب قدر چیست؟
قَدْر، به معنای اندازه، تقدیر و سرنوشت است. و از شب قدر به نام‌های «لیلة العظمه» و «لیلة الشرف» نیز یاد شده است.
موضوع شب قدر یکی از موضوعاتی است که همه مسلمین در اهمیت و جایگاه آن اتفاق نظر دارند و جز اعلام زمان دقیق آن کمترین اختلافی با هم ندارند.
شب قَدر شب نزول قرآن و مقدّر شدن امور یک‌ساله انسان‌هاست. قرآن در سوره‌های قدر و دخان از این شب سخن می‌گوید. براساس آیات قرآن و روایات، ارزش شب قدر بیش از هزار ماه است. این شب بافضیلت‌ترین شبِ سال و شب رحمت الهی و آمرزش گناهان است و در آن، فرشتگان به زمین می‌آیند و بنابر برخی از احادیث شیعه، مقدرات سال آینده بندگان را بر امام علیه السلام عرضه می‌کنند.
مسلمانان در این شب‌ها به شب‌زنده‌داری، تلاوت قرآن، دعا، عبادت و مذاکره علمی و کسب دانش و معرفت می‌پردازند. ضربت خوردن و شهادت امام علی(علیه السلام) در این شب‌ها نیز به اهمیت آن نزد شیعیان افزوده و سوگواری برای آن امام همام با آیین‌های شب قدر همراه شده است.
علت نام گذاری شب قدر به این نام
دربارهٔ علت نام گذاری این شب بنام «شب قدر» نظرات مختلفی از سوی علماء و اندیشمندان دینی ارائه شده است که به برخی از آنها اشاره می شود:
– شب قدر، شبی است که مقدرات انسان‌ها و اندازه و تقدیر رویدادهای یک سال، در آن تعیین می‌شود. مرحوم علامه طباطبائی و امام خمینی این نظر را تأیید می کنند و آیت‌الله مکارم شیرازی نیز آن را هماهنگ با روایات و معروف‌تر و بهتر از بقیه می داند. مستند این قول آیه شریفه سوره دخان است که می فرماید: «إِنّا أَنْزَلْناهُ فی لَیْلَة مُبارَکَة، إِنّا کُنّا مُنْذِرینَ، فیها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْر حَکیم؛ ما این کتاب مبین را در شبی پر برکت نازل کردیم، و ما همواره انذار کننده بوده‌ایم؛ در آن شب که هر امری بر طبق حکمت خداوند تنظیم و تعیین می‌گردد».
– شب قدر چون صاحب شرف و منزلت است و قرآنِ صاحبِ قدر توسط ملکِ صاحبِ قدر بر رسولِ صاحبِ قدر و برای امت صاحبِ قدر نازل شد، به همین دلیل آن را شب قدر گویند.
– دلیل حضور تعداد زیاد ملائکه، زمین تنگ شود؛ به همین دلیل آن را قدر گویند.
– صاحب قدر و منزلت بودن احیاگیرندگان این شب، شرافت والای این شب و نزول قرآن در آن باعث شد که این شب به نام قدر نامیده شود.
زمان دقیق شب قدر
زمان دقیق شب قدر، روشن نیست؛ ولی همه مسلمانان اتفاق نظر دارند که این شب در ماه مبارک رمضان واقع شده است. شیعیان معتقدند بر اساس روایات فراوانی که از معصومین علیهم السلام دریافت کرده اند یکی از شب‌های ۱۹، ۲۱ یا ۲۳ ماه مبارک رمضان می تواند شب قدر باشد. آنان بر شب 23 رمضان تأکید بیشتری دارند. در حالی که علمای اهل سنت اعتقاد دارند که طبق حدیث نبوی شب قدر در یکی از ده شب آخر ماه رمضان واقع شده است. آنان بر شب ۲۷ رمضان تأکید بیشتری دارند.
اهمیت احیاء شب قدر
در کنار آیات قرآن مجید که جایگاه و اهمیت شب قدر را بازگو می کند، روایات زیادی هم داریم که به اهمیت احیاء و شب زنده داری در این شب توصیه مؤکد دارد.
امام علی علیه السلام در باره توجه پیامبر مکرم اسلام صلی ‏الله‏ علیه‏ و‏ آله و سلم به شب قدر و اهتمام به احیاء آن سخن جالبی دارد. ایشان می فرماید: «أنَّ رَسُولَ اللّهِ کانَ یَطْوى فِراشَهُ وَ یَشُدُّ مِئْزَرَهُ فِى الْعَشْرِ الاْءَواخِرِ مِنْ شَهْرِ رَمَضانَ؛ دأب رسول خدا صلی ‏الله‏ علیه‏ و ‏آله و سلم این بود که در دهه آخر ماه مبارک رمضان، رخت‏‌ خواب خویش را جمع می‌کرد و کمرهمّت براى عبادت محکم می‌بست»، « وَ کانَ یُوقِظُ أَهْلَهُ لَیْلَةَ ثَلاثٍ وَ عِشْرینَ وَ کانَ یَرُشُّ وُجُوهَ النِّیامِ بِالْماءِ فى تِلْکَ اللَّیْلَةِ؛ و همیشه این گونه بود که اهل و عیالش را در شب بیست و سوم بیدار نگه می ‏داشت و بر روى خواب رفتگان در آن شب آب می‌پاشید تا از درک شب قدر، و درک شب زنده‏‌دارى محروم نشوند».
حتى در شب‌هاى بارندگى در حالى که مسجد مدینه سقف نداشت و در بدترین وضع فرو رفتن در آب و گل قرار داشت عبادت و شب‏ زنده‏ دارى را ترک نمی‌کرد و دیگران را با رفتار خویش وا می‌داشت که در همان گل و باران بیدار باشند و نماز گزارند.
از برخی از معصومین علیهم السلام نقل است که آنان با وجود آن که در برخی از سال ها بیمار بودند از اطرافیان خودشان می خواستند که کمکشان کنند تا به مسجد بروند و تا هنگام فجر مشغول عبادت و رازو نیاز با پروردگار بودند.
راز این همه تأکید و سفارش های معصومین علیهم السلام به حفظ جایگاه و توجه به احیاء این شب ها را باید در استثنائی بودن این شب ها در بین بقیه شب های سال جستجو کرد. شب های قدر، فرصتی است تا آدمی آینده روشن خودش را تضمین کند و جایگاه همیشگی خودش را با چشم دل ببیند و قبل از این که با مرگ و دیدن جایگاه خود در دنیای دیگر به مقام حسرت و پشیمانی برسد، بتواند در همین دنیا و با لطیف کردن روح خود، آن را روانه عالم دیگر بکند و از لذت آن مقامات بهره مند بشود تا با دیدن آن لذات ، دیگر لذت گناه را لذت نداند.
تضمین آینده روشن با استفاده از فرصت شب های قدر بصورت صریح در کلام پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم آمده است. ایشان در این زمینه می فرماید: «مَنْ اَحْیا لَیْلَةَ الْقَدْرِ حُوِّلَ عَنْهُ الْعَذابُ اِلَى السَّنَةِ الْقابِلَةِ؛ کسى که شب قدر را زنده بدارد، عذاب تا سال آینده از او روى می ‏گرداند». دانشجویی را تصور کنید که بسیار مورد توجه استادش هست و استاد فهیم و مهربان او امکانات و شرایط بسیار خوبی برای او فراهم کرده تا بتواند در کوتاه ترین زمان ممکن دوره آموزشی را با موفقیت سپری کند و به مدارج عالی برسد.، ولی متاسفانه هر سال این دانشجو در اثر غفلت و یا همنشینی با افراد نا سالم نه تنها حضور جدی سر کلاس ها پیدا نمی کند از امکانات دانشگاه استفاده نمی کند بلکه خود را ملزم هم نمی داند که در جلسات امتحانات سال را با موفقیت بگذراند و بالتبع آینده ناخوشایندی برای خود ترسیم می کند و چون امیدی به آینده اش ندارد برای سال های دیگر هم انگیزه کمتری برای تلاش خواهد داشت. در اینجا این استاد مهربان چون نگران وی است و می خواهد به او کمک کند، تمام تلاش خودش را می کند که یک راهی جلوی پای او بگذارد لذا از او می خواهد که مثلا در یک روز مشخص از سال از اول صبح تا هنگام غروب در کتابخانه دانشگاه در کنار دیگر دانشجویان مشغول مطالعه شود در مقابل به او اطمینان می دهد که بخاطر این اقدامش همه نمرات منفی او را پاک کند نه تنها پاک کند بلکه بجاش نمرات مثبت وقبولی بگذارد و تصمیم دانشگاه مبنی بر اخراج وی را نیز کنسل کند.
در اینجا ببینید اولا با یک روز وقت گذاشتن برای توجه به آموزه های استاد، موفقیت خودش در یک سال آینده را تضمین کرده است و ثانیا همین که می فهمد آینده او تا یک سال دیگر روشن است، انگیزه اش را برای تداوم این آینده روشن مضاعف می کند و ثالثا ممکن است در همان یک روزی که در کنار دیگر دانشجویان برای مطالعه اختصاص داده است لذت مطالعه را چشیده باشد و بعد از این بخواهد همیشه آن را تجربه بکند.
خداوند متعال هم به بندگانش می گوید با اینکه همه سال را نافرمانی کردی اما اگر قول بدهی که همین یک شب را تا صبح ابراز پشیمانی کنی و درخواست بخشش کنی، من همه گناهان گذشته ات را می بخشم. بقول پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم : «مَن قامَ لَیلَةَ القَدرِ إیماناً وَ احتِساباً ، غُفِرلَهُ ما تَقَدَّمَ مِن ذَنبِهِ؛ هر که از روی ایمان و برای رسیدن به ثواب الهی، شب قدر را به عبادت بگذراند، گناهان گذشته‏ اش آمرزیده می شود». ثانیا آن عذابی هم که قرار بود در سال اینده بر سرت نازل کنم از تو دور می کنم: «مَنْ اَحْیا لَیْلَةَ الْقَدْرِ حُوِّلَ عَنْهُ الْعَذابُ اِلَى السَّنَةِ الْقابِلَةِ؛ کسى که شب قدر را زنده بدارد، عذاب تا سال آینده از او روى می ‏گرداند».
ثالثا در این شب بزرگ من لذت مناجات با خودم را به تو می چشانم شاید با حضور در مسجد و قرار گرفتن در کنار دیگر بندگان مؤمن ، و دیدن ناله و استغاثه دیگران ، انگیزه ات برای درخواست عفو و بخشش بیشتر شود و احتمالا لذت مناجات و نمازهایی که در این جمع عظیم بردی برایت شیرینتر از لحظاتی باشد که در تنهائی خودت عبادت کردی.
البته باید توجه داشت که همه این تفضلات و بذل و بخشش های بی حساب خداوند نسبت به بندگانش ریشه در محبت بی مثال وی نسبت به آنان دارد. برای فهم بهتر میزان فراوانی محبت خداوند نسبت به بندگانش به سخنی از خود خداوند متعال استناد می کنیم. مرحوم فیض کاشانی در کتاب المحجة البیضاء حدیثی نقل می کند از حضرت داوود علیه السلام که بسیار شگفت انگیز و مایه امیدواری است. می گوید خداوند متعال در این حدیث قدسی چنین می فرماید: « أوحَى اللّه ُ إلى داودَ عليه السلام: يا داودُ ، لَو يَعلَمُ المُدبِرونَ عَنّي كَيفَ انتِظاري لَهُم ورِفقي بِهِم وشَوقي إلى تَركِ مَعاصيهِم لَماتوا شَوقا إلَيَّ ، وتَقَطَّعَت أوصالُهُم مِن مَحَبَّتي؛ خداوند به داوود عليه السلام چنین وحی نموده است: «اى داوود! اگر آنان كه از من رويگردان شده اند ، مى دانستند كه چگونه در انتظارشان هستم و چه مهرى نسبت به آنان دارم و چه قدر مشتاقم كه معصيتشان را ترك كنند ، از اشتياق من مى مردند و در راه محبّتم ، بند از بندشان جدا مى شد». «يا داودُ ، هذِهِ إرادَتي فِي المُدبِرينَ عَنّي ، فَكَيفَ إرادَتي فِي المُقبِلينَ عَلَيَّ ؟!؛ اى داوود ! اين اراده من است درباره كسانى كه از من رويگردان شده اند، پس اراده ام درباره روى آورندگان به من، چگونه است ؟» « يا داودُ ، أحوَجُ ما يَكونُ العَبدُ إلَيَّ إذَا استَغنى عَنّي ، وأرحَمُ ما أكونُ بِعَبدي إذا أدبَرَ عَنّي ، وأجَلُّ مايَكونُ عَبدي إذا رَجَعَ إلَيَّ ؛ اى داوود ! بيشترين نياز بنده به من ، هنگامى است كه از من احساس بى نيازى كند، بيشترين مهربانى من به بنده ، هنگامى است كه از من رويگردان شود و بيشترين ارجمندى بنده ام نزد من ، هنگامى است كه به سوى من بازگردد».
این میزان از محبت نسبت به دیگران غیر از دستگاه ربوبی حضرت حق در کجای عالم پیدا می شود. تازه این مقدار از محبت مربوط به روزهای عادی روابط بین بنده و خالق است نه ایامی که به خاطر دلایل خاص از یک امتیاز ویژه ای بر خوردار هستند مثلا شب و روز جمعه، روز عرفه، سه روز سفید در ماه رجب که معروف به ایام البیض است و نیز ماه رمضان به ویژه شب های قدر، که فقط خود خداوند می داند در این لحظات نورانی خداوند چقدر منتظر بازگشت بندگانش به سوی خودش است و از تاخیر آنان برای توبه و طلب بخشش چه می کشد و حاضر است چه کوهی را با چه کاهی ببخشد.
بنابر این شب قدر یک فرصت طلائی است برای بخشیده شدن گناهان، چشیدن لذت عبادت، رفع بلا و درخواست بهترین تقدیر برای آینده و در یک کلام تضمین آینده ای روشن.

سید هاشم موسوی