حسن عاقبت؛ ثمره حفظ ایمان و استمرار عمل صالح

با فرارسیدن پایان ماه مبارک رمضان و بهره‌مندی از برکات و دستاوردهای ارزشمند آن، پرسشی اساسی پیش روی ما قرار می‌گیرد: چگونه می‌توان با استفاده از ثمرات این ماه گرانقدر به یکی از بزرگ‌ترین نعمت‌های الهی، یعنی حسن عاقبت، دست یافت؟
رمضان فرصتی برای تلطیف روح، بخشیده شدن گناهان و تقویت ایمان است اما آنچه اهمیت بیشتری دارد، استمرار این دستاوردها تا پایان فرصت زندگی در این دنیا است. حسن عاقبت، نتیجه پایداری در راه بندگی و حفظ نورانیت حاصل از عبادات در چنین ماهی است. در این مقاله، به بررسی عواملی که به ثبات ایمان و استمرار عمل صالح و حفظ بهره‌گیری از آثار ماه رمضان کمک می کند می پردازیم.

مقدمه
در آخرین جمعه ماه شعبان، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم خطبه ای قرائت کردند که به خطبه شعبانیه معروف است، در پایان این خطبه، امیر المؤمنین علی علیه السلام سؤالی با این مضمون از پیامبر مکرم اسلام پرسیدند: بهترین اعمال در ماه مبارک رمضان چیست؟ و پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم در جواب فرمودند: ورع و پرهیز از محرمات الهی بهترین عمل این ماه است و سپس شروع به گریه کردند.
وقتی امیر مؤمنان از علت گریه جویا شدند فرمود بخاطر این است که می بینم در چنین ماهی محاسنت را به خون سرت خضاب می کنند.
اولین پرسش حضرت علی علیه السلام بعد از دریافت چنین خبری، این بود که « وذلک فی سلامة من دینی؟ آیا در آن لحظه دینم سالم است یا نه؟
مهمترین درسی که از این پرسش امیر المؤمنین علی علیه السلام می توان گرفت «اهمیت عاقبت بخیری» است.
اولین نگرانی امام علی علیه السلام بعد از دریافت خبر شهادت خود در ماه رمضان، سلامت دینش بوده است. او نپرسید، چگونه، در کجا و دقیقا در چه زمانی به شهادت می رسم، بلکه غصّه اصلی وی این بود که آیا تا آخر مسلمان باقی می ماند و قادر به حفظ دین و ایمان خود خواهد بود.
این نگرانی نه فقط در آن روز ابراز شد بلکه در طول سال های بعد نیز در کشاکش حوادث به اشکال مختلف اظهار می شد.
در جنگ احد، هنگامی که گروه زیادی از اصحاب پیامبر شهید شدند، حال امیر المؤمنین بسیار بد شد و از اینکه به شهادت نرسید، نگران شد، رفت خدمت پیامبر اکرم و عرض کرد، شما فرمودید «الشهادة من ورائک؛ شهادت پشت سر تو است»، پس چرا من توفیق شهادت نیافتم. این امر خیلی مرا نگران می کند.
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: « نگران نباش تو قطعا شهید می‌شوی، اما به من بگو آیا در وقت شهید شدن صبر خواهی کرد؟ عرض کرد: یا رسول الله شهادت جای شکر است، نه صبر.
همچنین امیر المؤمنین علیه السلام در ذیل نامه خود به مالک اشتر چنین می نویسد: « وَ أَنَا أَسْأَلُ اَللَّهَ تَعَالَى … أَنْ يَخْتِمَ لِي وَ لَكَ بِالسَّعَادَةِ وَ اَلشَّهَادَةِ إِنَّا إِلَيْهِ رَاغِبُونَ؛ از خداوند می طلبم که پایان عمر من و تو را به شهادت و سعادت ختم فرماید.»
اهمّیت عاقبت به خیری در قرآن
آیات متعددی از قرآن کریم بر این امر تأکید دارد که مردم تلاش کنید مسلمان و عاقبت به خیر از دنیا بروید که به نمونه هایی اشاره می شود.

1ـ وصیّت خداوند به مؤمنان
خداوند متعال مؤمنان را این گونه توصیه می کند: «یا ایّها الّذین آمنوا اتّقوا اللّه حقّ تقاته و لاتموتنّ الّا و انتم مسلمون؛ ای کسانی که ایمان آورده اید! آن گونه که حق تقوا و پرهیزکاری است تقوای الهی داشته باشید، و از دنیا نروید، مگر این که مسلمان باشید.

2ـ وصیّت ابراهیم به فرزندان
«و وصّی بها ابراهیم بنیه و یعقوب یا بنیّ انّ اللّه اصطفی لکم الدّین فلا تموتنّ الّا و انتم مسلمون؛ و ابراهیم و یعقوب(در واپسین لحظات عمر) فرزندان خود را به این آیین، وصیّت کردند(و هر کدام به فرزندان خود گفتند) فرزندان من! خداوند این آیین پاک را برای شما برگزیده، و شما جز به آیین اسلام (تسلیم در برابر فرمان خدا) از دنیا نروید.
مراد از مسلمان بودن یعنی، تسلیم امر الهی و متدین به دین الهی زمان خودشان باشند.

3ـ درخواست راسخان در علم
«الرّاسخون فی العلم آمنّا به…ربّنا لاتزغ قلوبنا بعد اذ هدیتنا و هب لنا من لدنک رحمةً انّک انت الوهّاب؛ راسخان در علم می گویند: «ما به آن (قرآن) ایمان آوردیم…پروردگارا! دلهایمان را، بعد از آنکه ما را هدایت کردی (از راه حق) منحرف مگردان و از سوی خود، رحمتی بر ما ببخش، زیرا تو بخشنده ای».
هنگامی که راسخان در علم با آن عظمت روحی و مواظبت عالی از نفس خود از عاقبت به خیری ترس داشته باشند، تکلیف دیگران مشخص است که چه قدر باید برای عاقبت به خیری تلاش نمایند.
برداشت دیگری که از این آیه می توان داشت این است که «هدایت شدن» مهم است ولی مهم تر از آن، استمرار حضور در مسیر هدایت است لذا باید از خطر سوء عاقبت به خداوند متعال پناه برد و از او استمداد طلبید.

اهمّیت عاقبت به خیری در روایات
روایات اسلامی فراوانی وجود دارد که بسیار بر حفظ دین و استمرار بر ایمان تأکید دارد. در اینجا به چند نمونه از آن اشاره می کنیم.
1ـ از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نقل شده است که فرمود: «انّ العبد لیعمل عمل اهل النّار و انّه من اهل الجنّة و انّه لیعمل عمل اهل الجنّة و انّه من اهل النّار، و انما الاعمال بالخواتیم؛ براستی بنده عمل جهنمیان را انجام می دهد در حالی که خود اهل بهشت است و براستی بنده عمل بهشتیان را انجام می دهد در حالی که خود اهل آتش است (سرّ این مطلب این است) که میزان در اعمال فقط به پایان آن است (که در آخرین روزها چگونه رفتار می کند)».
یکی از مصادیق جالب این حدیث، هارون الرشید است. مورخان نوشته اند: روزی هارون به دیدار «فضیل بن عیاض» یکی از مردان وارسته و آراسته و آزاده آن روز، رفت، فضیل با سخنان درشت به انتقاد از اعمال ناروای او پرداخت و وی را از عذاب الهی که در انتظار ستمگران است بیم داد هارون وقتی این نصایح را شنید به قدری گریست که از هوش رفت! و چون به هوش آمد، از فضیل خواست دو باره او را موعظه نماید. چندین بار نصایح فضیل و به دنبال آن بیهوشی هارون تکرار گردید، سپس هارون هزار دینار به او داد تا در موارد لزوم مصرف نماید.
این عمل بارزترین مصداق عمل بهشتی است ولی خود هارون بر اثر ظلم بی شمار و به شهادت رساندن امام هفتم موسی بن جعفر علیه السلام مستحق جهنّم شد.
2ـ خیر انسان در عاقبت به خیری است
پیامبراکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: «اذا اراد اللّه بعبدٍ خیراً طهّره قبل موته قیل ما طهوره العبد؟ قال: عملٌ صالح یلهمه ایّاه حتّی یقبضه علیه؛ هرگاه خداوند نسبت به بنده ای اراده خیر کند او را پیش از مرگ پاک و پاکیزه می کند. گفته شد چگونه بنده را پاک می کند؟ فرمود: عمل صالحی به او الهام می کند (که او بر آن مداومت کند) تا زمانی که از دنیا برود».
اهمّیت توجه به حسن عاقبت در ادعیه و مناجات
در این زمینه دعای معصومین علیهم السلام غوغا می کند، به گونه ای که کمتر دعایی می یابیم که در آن از عاقبت به خیری سخن به میان نیامده باشد، و گاه تمام یک دعا درباره عاقبت به خیری می باشد، که به نمونه هایی در این مورد اشاره می شود.
1ـ زیارت عاشورا؛ «اللّهم اجعل محیای محیا محمّدٍ و آل محمّد و مماتی ممات محمّدٍ و آل محمّد؛ بار خدایا زندگی من را (همچون) زندگی محمّد و آل محمّد، و مرگ مرا (همچون) مرگ محمّد و آل محمّد (که با عاقبت به خیری از دنیا رفتند) قرار بده.
2- دعای ابوحمزه ثمالی؛ «و توفّنی فی سبیلک و علی ملّة رسولک…اللهم انّی اسئلک ایماناً لااجل له دون لقائک؛ خدایا! مرا به راه خدا و بر دین رسولت بمیران… خدایا از تو ایمان می خواهم که پایانی جز ملاقات تو نداشته باشد.
3ـ دعای عدیله؛ در پایان دعای عدیله چنین می خوانیم: «اللّهم انّی اعوذ بک من العدیلة عند الموت؛ خدایا پناه می برم به تو از عدول کردن (از دین و ایمان) در لحظه مردن.

عوامل مؤثر در ثبات ایمان و حفظ دستاوردهای معنوی
همانگونه که در ابتدای این مقاله آمده است ماه مبارک رمضان فرصتی ارزشمند برای خودسازی، تقویت ایمان و تقرب به خداوند است. اما آنچه اهمیت دارد، حفظ این دستاوردها پس از پایان این ماه مبارک است. برای اینکه معنویت حاصل از تقرب به پروردگار در ماه مبارک رمضان تا انتهای زندگی ما استمرار داشته باشد، لازم است به برخی عوامل اساسی توجه کنیم:
۱. تقویت و استمرار در عبادت
عبادت، ستون اصلی ایمان است و نباید محدود به ماه رمضان باشد. خواندن نمازهای مستحب، استمرار در تلاوت قرآن و ذکر و دعا، روزه‌های مستحبی، به‌ویژه روزه‌های دوشنبه و پنجشنبه یا ایام البیض، به حفظ روحیه تقوا و یادآوری حال و هوای رمضان کمک می‌کند و باعث می‌شود که ارتباط ما با خداوند حفظ شده و تأثیرات معنوی رمضان در زندگی‌مان باقی بماند.
۲. پرهیز از گناه و مراقبت از قلب
یکی از مهم‌ترین عوامل ثبات ایمان، ترک گناه و حفظ پاکی قلب است. اگر پس از رمضان به گناهان گذشته بازگردیم، تأثیرات مثبت این ماه به تدریج از بین می‌رود. مراقبت از نگاه، زبان، و اعمال، راهی برای حفاظت از ایمان است.
۳. انس با قرآن و تدبر در معانی آن
قرآن، کتاب هدایت است و در رمضان بیشترین ارتباط را با آن برقرار می‌کنیم. برای حفظ نورانیت این ماه، باید این انس را ادامه دهیم و با تدبر در معانی آیات، دستورات الهی را در زندگی خود به‌کار ببریم.
۴. همنشینی با علماء و صالحان
دوستان و محیط پیرامونی تأثیر عمیقی بر ثبات ایمان دارند. انتخاب همنشینانی که ما را به نیکی و یاد خدا دعوت می‌کنند، موجب پایداری در عمل صالح و دوری از لغزش‌ها می‌شود. امام على عليه السلام مى فرمايد: «جالِسِ العُلماءَ تَسعَدْ؛ با دانشمندان همنشينى كن، تا خوشبخت شوى».
5. اخلاص در نیت و عمل
یکی از راه‌های حفظ ایمان، انجام اعمال با نیت خالصانه برای رضای خداوند است. اگر اعمال ما تنها برای خدا باشد، ثمره آن در زندگی ما پایدار خواهد ماند.
6. تفکر در عاقبت کارها و یاد مرگ
یاد مرگ و توجه به عاقبت اعمال، انسان را از غفلت دور نگه می‌دارد. کسانی که همواره به حسن عاقبت خود فکر می‌کنند، تلاش بیشتری برای حفظ ایمان و دوری از گناه دارند.
7. استمرار در توبه و استغفار
همان‌گونه که در رمضان به درگاه خداوند توبه کردیم، باید این مسیر را ادامه دهیم. توبه و استغفار مداوم، باعث پاک شدن خطاها و بازگشت به مسیر صحیح و عاقبت به خيري مي ‌شود حذيفه بن يمان از اصحاب پيامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم مي‌ گويد من مرد تند زباني بودم و نسبت به خانواده ام تندي مي نمودم عرض کردم يا رسول الله مي ترسم عاقبت زبانم مرا دوزخي کند فرمود: «فاين انت من الاستغفار اني لاستغفرالله في اليوم مأة مّره؛ از استغفار غفلت مکن حتي خود من هر روز صد مرتبه استغفار مي کنم».
8. بزرگداشت حقوق الهي
امام صادق علیه السلام مي فرمايد: «إنْ أرَدْتَ أنْ يَخْتِمَ بِخَيْرٍ عَمَلُكَ حَتَّى تُقْبَضَ وَ أنْتَ فِى أفْضَلِ الأعْمَالِ فَعَظِّمْ لِلَّهِ حَقَّهُ أنْ تَبْذُلَ نَعْمَائَهُ فِى مَعَاصِيهِ وَ أنْ تَغْتَرَّ بِحِلْمِهِ عَنْكَ وَ أكْرِمْ كُلَّ مَنْ وَجَدْتَهُ يَذْكُرُ مِنَّا أوْ يَنْتَحِلَّ مَوَدَّتَنَا؛ اگر اراده كرده اى كه عاقبت به خير شوى و قبض روح تو در بهترين حالات باشد، حقّ خداوند را بزرگ بشمار به اين كه از نعمت هاى خدا در معصيت او استفاده نكن و (اگر گناه كردى و خدا تو را عذاب نكرد) مغرور به حلم خدا نباش و گرامى بدار هر كس را كه از ما اهل بيت سخن مى گويد و موّدت ما را پذيرفته است.
در نهایت، عصاره همه آنچه گفته شد محاسبه نفس است. انساني که زندگي مادي و معنوي اش حساب و کتاب دارد يقيناً سعادتمند دنيا و آخرت است و رمضان تنها یک نقطه آغاز است و ما باید تلاش کنیم که نورانیت آن را در زندگی خود حفظ کرده و از برکات آن در مسیر قرب الهی بهره ببریم.

سید هاشم موسوی