سیمای مطلوب جوانان در اسلام (2)

مقدمه
در قسمت اول این مقاله اشاره کردیم که قرآن کریم زندگی انسان را در سه مرحله ترسیم می‌کند: کودکی (ضعف)، جوانی (قوت) و پیری (بازگشت به ضعف). جوانی دوران اوج توانایی جسمی و عقلانی، رشد، کمال و آمادگی برای مسئولیت‌های مهمی مانند ازدواج است. گفتیم که با بهره‌گیری از آیات و روایات، می توان به انتظاراتی که اسلام از جوان دارد پی برد؛ انتظاراتی نظیر ایمان و تقوا، تحصیل علم، ازدواج به‌موقع، و تلاش در جهت اقامه معروف و مقابله با فساد فکری، اخلاقی، اجتماعی و فرهنگی. این دوره، فرصت طلایی برای رسیدن به سعادت دنیوی و اخروی دانسته شده است.
در این قسمت ادامه بحث انتظار اسلام از جوان را پی می گیریم و به پنجمین مورد از مواردی که اسلام از همه پیروان خود بویژه جوانان انتظار دارد اشاره می کنیم:
5. توبه و بازگشت سریع بسوی خداوند
جوان به اقتضای سن و شرایط روحی‌اش، همچون آتش زیر خاکستر، در معرض هیجانات، خطاها و لغزش‌هایی چون شهوت، غضب، خودنمایی و قدرت‌طلبی است. اما در همین حال، اگر دلی آگاه داشته باشد، می بیند که راه بازگشت همیشه بروی او باز است. او می تواند با توبه و بازگشت به سوی خدا، لغزش های خود را جبران نموده و خود را مشمول عفو خداوند بخشنده و مهربان قرار دهد. قرآن کریم در آیه 89 سوره آل‌عمران این‌گونه نوید توبه را به گناه‌کاران می‌دهد: « إِلَّا الَّذِينَ تَابُوا مِن بَعْدِ ذَٰلِكَ وَأَصْلَحُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ؛ مگر کسانی که بعد از آن توبه کنند و جبران کنند، خداوند غفور و رحیم است.» در آیه‌ای دیگر، خداوند حتی گناهان بسیار زیاد را نیز مانع بازگشت نمی‌داند: « قُلْ يَا عِبَادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلَىٰ أَنفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِن رَّحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعًا إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ؛ بگو: ای بندگان من که بر خود زیاده‌روی کرده‌اید! از رحمت خدا نومید نشوید. بی‌گمان خدا همه گناهان را می‌آمرزد؛ همانا او آمرزنده و مهربان است» .
پیامبر رحمت صلی الله علیه و آله و سلم در باب توبه بویژه از یک جوان چنین می فرماید: « اَلتَّوبَةُ حَسَنٌ وَ لكِن فِى الشَّبابِ اَحسَنُ؛ توبه زيباست، ولى در جوانی زيباتر است» و در حدیثی دیگر، به روشنی محبوبیت جوان توبه‌کار را نزد خداوند بیان می‌فرماید: «مَا مِنْ شَيْءٍ أَحَبَّ إِلَى اَللَّهِ مِنْ شَابٍّ تَائِبٍ؛ هيچ چيز نزد خداوند محبوبتر از جوان توبه كننده نيست». این محبوبیت آن‌قدر بالاست که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم پاداش آن را برابر با اجر یک پیامبر می‌داند و می فرماید: « شابٌّ تائبٌ، اَجْرُهُ كَاَجرِ يحيَي بنِ ذكريّا عليه السّلام؛ پاداش و اجر جوانی که توبه می‌کند همانند اجر یحیی (از پیامبران الهی که به شهادت رسید) فرزند زکریا است».
بنابر این توبه در جوانی نشانه دل زنده، عقل بیدار و روح خالص است. کسی که از لغزش‌های جوانی بیدار می‌شود و با ندامت و عمل صالح به سوی پروردگار برمی‌گردد، نه تنها گذشته‌اش پاک می‌شود، بلکه به جایگاه بلندتری نیز می‌رسد، چراکه خداوند وعده فرموده: «إِلَّا مَن تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ عَمَلًا صَالِحًا فَأُوْلَٰئِكَ يُبَدِّلُ اللَّهُ سَيِّئَاتِهِمْ حَسَنَاتٍ؛ کسانی که توبه کنند و ایمان آورند و عمل صالح انجام دهند، خداوند بدی‌های آنان را به نیکی تبدیل می‌کند» .
6. عفت و پاکدامنی
از دیگر ویژگی‌های یک جوان شایسته از نظر قرآن کریم عفت و پاکدامنی است. قرآن کریم، درباره حیا و عفت دختران شعیب می‌فرماید: « فَجَاءَتْهُ إِحْدَاهُمَا تَمْشِي عَلَى اسْتِحْيَاءٍ قَالَتْ إِنَّ أَبِي يَدْعُوكَ لِيَجْزِيَكَ أَجْرَ مَا سَقَيْتَ لَنَا؛ پس یکی از آن دو [زن] در حالی که با حالت شرم و حیا گام برمی داشت، نزد او آمد [و] گفت: پدرم تو را می طلبد تا پاداش اینکه [دام های] ما را آب دادی به تو بدهد.»
در جایی دیگر حضرت یوسف علیه‌السّلام را قهرمان پاکی و عفت معرفی می‌کند که با وجود مهیا بودن تمام زمینه‌های انجام گناه، با عفت و پاکدامنی، از وسوسه شیطان به خدا پناه برد و با سرافرازی در آزمایش الهی پیروز شد. «وَرَاوَدَتْهُ الَّتِي هُوَ فِي بَيْتِهَا عَن نَّفْسِهِ وَغَلَّقَتِ الْأَبْوَابَ وَقَالَتْ هَيْتَ لَكَ قَالَ مَعَاذَ اللَّهِ إِنَّهُ رَبِّي أَحْسَنَ مَثْوَايَ إِنَّهُ لَا يُفْلِحُ الظَّالِمُونَ؛ و آن [زنی] که یوسف در خانه اش بود، از یوسف با نرمی و مهربانی خواستار کام جویی شد، و [در فرصتی مناسب] همه درهای کاخ را بست و به او گفت: پیش بیا [که من در اختیار توام] یوسف گفت: پناه به خدا، او پروردگار من است، جایگاهم را نیکو داشت، [من هرگز به پروردگارم خیانت نمی کنم] به یقین ستمکاران رستگار نمی شوند.»
بدون تردید این عفت و پاکدامنی، نتیجه باور آن جوانان به حضور خداوند در همه لحظات زندگی و نیز یاد مرگ و روز قیامت و حساب و کتاب اعمال است. کسانی که دل‌هایشان با یاد خدا آرام گرفته و چشم دلشان همیشه متوجه محضر اوست، خود را از آلودگی‌ها حفظ می‌کنند، چراکه می‌دانند هیچ عملی، هرچند کوچک، از دید الهی پنهان نمی‌ماند.
جناب لقمان در همین زمینه به فرزند جوانش چنین می‌فرماید: « يَا بُنَيَّ إِنَّهَا إِن تَكُ مِثْقَالَ حَبَّةٍ مِّنْ خَرْدَلٍ فَتَكُن فِي صَخْرَةٍ أَوْ فِي السَّمَاوَاتِ أَوْ فِي الْأَرْضِ يَأْتِ بِهَا اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ لَطِيفٌ خَبِيرٌ؛ پسرم اگر به اندازه سنگینی دانه خردلی (عمل خوب یا بد) باشد و در دل سنگی یا در گوشه‌ای از آسمان‌ها و زمین قرار گیرد، خداوند آن را (در قیامت برای حساب) می‌آورد؛ خداوند دقیق و آگاه است» .
این آیه، اوج باور توحیدی و معرفت‌محور لقمان را در تربیت فرزندش نشان می‌دهد؛ اینکه بداند هیچ چیز از نگاه خدا پنهان نمی‌ماند، نه در آسمان، نه در زمین، و نه حتی در تاریکی صخره‌ها.
در همین راستا، امام علی علیه‌السلام در توصیه‌های تربیتی خود به فرزندش امام حسن علیه‌السلام فرمود: «وَاعْلَمْ يَا بُنَيَّ أَنَّ أَحَبَّ مَا أَنْتَ آخِذٌ بِهِ إِلَيَّ مِنْ وَصِيَّتِي تَقْوَى اللَّهِ وَالِاقْتِصَارُ عَلَى مَا فَرَضَهُ اللَّهُ عَلَيْكَ؛ فرزندم! بدان محبوب‌ترین چیزی که در وصیت من به آن توصیه می‌شوی، تقوای الهی و پایبندی به واجبات الهی است» .
تقوا، همواره عامل اصلی پاکدامنی است. وقتی جوانی بداند که در خلوت‌ترین لحظات زندگی نیز خدا حاضر و ناظر است، از گناه دوری می‌کند و این همان معنای واقعی عفت درونی است.
در حکایتی شیرین آمده است: «روزی یکی از جوانان بنی‌اسرائیل که از زیبایی و ثروت برخوردار بود، به‌خاطر شدت تقوا و ترس از خدا، در موقعیتی که می‌توانست به گناهی دست زند، از آن پرهیز کرد. خداوند در برابر این ایستادگی، برکات زیادی در زندگی او قرار داد. این ماجرا یادآور یکی از مصادیق «هفت گروهی» است که در حدیث نبوی آمده: «سَبْعَةٌ يُظِلُّهُمُ اللَّهُ فِي ظِلِّهِ… وَرَجُلٌ دَعَتْهُ امْرَأَةٌ ذَاتُ مَنْصِبٍ وَجَمَالٍ فَقَالَ: إِنِّي أَخَافُ اللَّهَ؛ هفت گروهند که خداوند آنان را در سایه خود جای می‌دهد… یکی از آنان مرد جوانی است که زنی زیبارو و دارای مقام او را به گناه فراخواند و گفت: من از خدا می‌ترسم». این همه، گویای آن است که یاد خدا و قیامت، محور پاکی جوانی است. هر دلی که با یاد خدا زنده باشد، از تیرهای شیطان مصون می‌ماند و جوانی‌اش به روشنی و عزت سپری می‌شود.
7. کوشش و تلاش
دوران جوانی، زمان شور و نشاط، توانایی جسمی، روحیه بلند و امید به آینده است؛ به همین دلیل بهترین فرصت برای تلاش در مسیر خودسازی، خدمت به دیگران، و ساختن آینده‌ای روشن است. اسلام همواره بر ارزش کار، کوشش و تلاش تأکید دارد و جوانان را به بهره‌گیری از توانایی‌های خود در این دوران طلایی ترغیب می‌کند.
در قرآن کریم حضرت موسی علیه‌السّلام سمبل و الگوی بارز یک جوان فعال، تلاشگر و پرتحرک معرفی شده است که بدون سرمایه و ثروت، ولی با تلاش و کوشش، کار کرد و بعد از انتخاب همسر و تشکیل خانواده، با ثروت فراوان به شهر خود (مصر) بازگشت.
در سوره قصص آیه ۲۷ چنین می خوانیم: «قَالَ إِنِّي أُرِيدُ أَنْ أُنْكِحَكَ إِحْدَى ابْنَتَيَّ هَاتَيْنِ عَلَى أَنْ تَأْجُرَنِي ثَمَانِيَ حِجَجٍ»؛ حضرت شعیب به جناب موسی علیه السلام گفت: من می‌خواهم یکی از دو دخترم را به همسری تو درآورم، به شرط اینکه هشت سال برای من کار کنی». این تلاش و خدمت بی‌منت، نه تنها زندگی موسی را متحول ساخت، بلکه مسیر نبوت و رهبری او را هموار کرد. او بعدها با دست پر و عزت، به سوی مصر بازگشت.
از منظر روایات نیز، کار و تلاش نه تنها ارزش دنیوی دارد، بلکه از منظر معنوی نیز عبادت محسوب می‌شود. امام علی علیه‌السلام می‌فرمایند: «الکادّ علی عیاله کالمجاهد فی سبیل‌الله؛ کسی که برای تأمین معاش خانواده‌اش تلاش می‌کند، مانند کسی است که در راه خدا جهاد می‌کند .
در حدیثی دیگر، رسول خدا صلی ‌الله‌ علیه‌ و آله دستی را که از کار و تلاش پینه بسته بود، بوسید و فرمود: « هذه یدٌ یحبُّها اللهُ و رسولُه؛ این دستی است که خدا و پیامبرش آن را دوست دارند .
در حکایتی زیبا آمده است که جوانی نزد پیامبر آمد و از فقر شکایت کرد. پیامبر از او پرسید: «آیا چیزی در خانه‌ات داری؟» گفت: «تنها یک ظرف داریم و یک تکه پارچه.» پیامبر آن‌ها را به فروش رساند، با بخشی از پول برای او غذا تهیه کرد و با بخش دیگر تبر و طنابی خرید و گفت: «برو و هیزم جمع کن و بفروش.» پس از مدتی، آن جوان توانست با کار، زندگی خود را سامان دهد. پیامبر فرمود: « هذا خیرٌ لکَ مِن أن تأتیَ یومَ القیامةِ و فی وجهِکَ نُکتةٌ منَ المسألة؛ این بهتر است برای تو از اینکه در روز قیامت با چهره‌ای لکه‌دار از سؤال و گدایی نزد خدا بیایی».
8. نیکی به دیگران بویژه پدر و مادر
از ویژگی‌های یک جوان خوب نیکی به پدر و مادر است. احترام و احسان به پدر و مادر نه تنها وظیفه‌ای انسانی و اخلاقی، بلکه فریضه‌ای الهی است که در قرآن و روایات به آن تأکید بسیار شده است.
خداوند متعال در جاهای متعدد جوانان را توصیه کرده که به پدر و مادر خویش نیکی کنند؛ چنان که می‌فرماید: « وَاعْبُدُوا اللَّهَ وَلَا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئًا وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا ؛ خدا را بپرستید و چیزی را شریک او نگردانید و به پدر و مادر و … نیکی کنید» .
قرار گرفتن نیکی به والدین بلافاصله پس از توحید در این آیه، نشان‌دهنده عظمت و اهمیت این وظیفه در نظام ارزش‌گذاری اسلامی است. در جای دیگر، خداوند در سوره اسراء می‌فرماید: «وَقَضَى رَبُّكَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا إِمَّا يَبْلُغَنَّ عِندَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ كِلَاهُمَا فَلَا تَقُلْ لَهُمَا أُفٍّ وَلَا تَنْهَرْهُمَا وَقُلْ لَهُمَا قَوْلًا كَرِيمًا؛ و پروردگارت فرمان داده که جز او را نپرستید و به پدر و مادر نیکی کنید؛ اگر یکی از آنان یا هر دو در نزد تو به پیری رسیدند، به آن‌ها حتی “اُف” مگو، و بر آنان فریاد مزن، و با سخنی نیکو با آنان سخن بگو» .
این آیه، نهایت ادب و احترام در برابر والدین را به‌ویژه در زمان پیری آنان یادآور می‌شود؛ زمانی که بیش از همیشه به محبت و صبوری فرزندان نیاز دارند.
در روایات نیز تأکید فراوانی بر این موضوع آمده است. امام سجاد علیه‌السلام در رساله حقوق می‌فرمایند: «حق مادر بر تو این است که بدانی او تو را در حالی حمل کرد که هیچ‌کس دیگری کسی را چنین حمل نمی‌کند و از جان و دل خویش، تو را تغذیه داد…».
از پیامبر اکرم صلی ‌الله ‌علیه ‌و آله و سلم نقل شده است که مردی نزد وی آمد و گفت: «ای رسول خدا! چه کسی شایسته‌ترین فرد به نیکی و خدمت من است؟» پیامبر فرمود: «مادرت.» گفت: «بعد از او؟» فرمود: «مادرت.» دوباره پرسید: «بعد از او؟» فرمود: «مادرت.» برای بار چهارم که پرسید، فرمود: «پدرت».
نیکی به پدر و مادر، نه تنها در دنیا موجب آرامش دل و افزایش رزق و برکت می‌شود، بلکه در آخرت سبب نجات و رفعت درجات است. جوانی که در برابر والدین خود ادب، احترام، مهربانی و نیکی پیشه کند، در واقع بذر سعادت و رضای الهی را در زندگی خود می‌کارد.
در حدیثی از امام باقر علیه‌السلام آمده است: « برّوا آباءكم يبرّكم أبناؤكم و عفّوا تعفّ نساؤكم؛ به پدران خود نیکی کنید تا فرزندانتان به شما نیکی کنند، و پاک‌دامن باشید تا زنانتان پاک‌دامن باشند» .
این حدیث، بیانگر نوعی تأثیر و بازتاب رفتار ما نسبت به والدین در نسل آینده است؛ گویی که نیکی به پدر و مادر، نه تنها ثواب دارد، بلکه برکات تربیتی، خانوادگی و اجتماعی نیز در پی دارد.
در روایت دیگری، امام صادق علیه‌السلام می‌فرماید: «من نظر إلى أبويه نظر ماقت، و هما ظالمان له، لم يقبل الله له صلاة؛ کسی که به پدر و مادر خود با خشم نگاه کند، در حالی که آن‌ها بر او ستم کرده‌اند، خداوند نمازش را نمی‌پذیرد» .
این روایت نشان می‌دهد که حتی در شرایطی که والدین خطا کرده باشند، ادب و احترام نسبت به آنان باید حفظ شود و خداوند از چنین رفتاری خشنود نیست.
در حکایتی لطیف از زندگی امام زین‌العابدین علیه‌السلام آمده است که آن حضرت هرگز با مادرش بر سر یک سفره غذا نمی‌خورد. وقتی علت را پرسیدند، فرمود: «می‌ترسم لقمه‌ای را که مادر به آن میل دارد، من بردارم و این کار موجب بی‌احترامی به او شود» .
این نهایت دقت در رعایت ادب و احترام به والدین است؛ الگویی برای همه جوانان که چگونه حتی در ظرائف زندگی باید مراقب حرمت والدین باشند.