امام حسن عسکری علیه السلام یازدهمین امام معصوم شیعیان، به نام های هادی، نقی، زکی و ابن الرضا نیز معروف است. لقب «ابن الرضا» و «عسکری» مشترک میان ایشان و پدر بزرگوارشان امام هادی است زیرا هر دو از نوادگان امام رضا علیه السلام بوده و در شهر سامرا که «عسکر» نیز نامیده می شد اقامت اجباری داشتند. همچنین به خاطر اشتراک نام «حسن» میان ایشان و امام حسن مجتبی علیه السلام، ایشان را « حسن اخیر» نیز گفته اند.
مشهور علمای شیعه ولادت آن حضرت را در هشتم ربیع الثانی سال ۲۳۲ ق، در شهر مدینه دانسته اند. ایشان در بیست و دو سالگی به امامت رسیده و در طول شش سال دوره امامتشان با سه تن از خلفای عباسی، «معتز»، «مهتدی» و «معتمد» هم عصر بوده است. امام عسکری علیه السلام در هشتم ربیع‌الاول سال ۲۶۰ق، در شهر سامرا به شهادت رسیده و در کنار مرقد مطهر پدر بزرگوارش امام هادی علیه السلام که اکنون به حرم عسکریین مشهور است دفن شد.
شرایط سیاسی و اجتماعی عصر امام عسگری علیه السلام
مطالعه تاریخ زندگی امامان معصوم علیهم السلام بویژه بعد از شهادت امام صادق علیه السلام نشان می دهد که هیچ یک از خلفاى عباسى، از اِعمال فشار به امامان معصوم علیهم السلام دریغ نمى كردند، و این فشارها در عصر امام جواد و امام هادى علیهما السلام افزایش چشمگیری یافته تا آنکه در عصر امام عسكرى علیه السلام به اوج خود رسیده بود تا جائی که مرحوم شیخ مفید دوران امامت امام عسکری علیه السلام را یکی از سخن ترین دوران ها توصیف کرده است.
اما آنچه که باعث می شد تا مشکلات دوران امام عسكرى علیه السلام، از سختی های عصر امام جواد و امام هادی علیهما السلام نیز بیشتر شود دو عامل اساسی زیر بود:
- قدرت عظیم شیعه:
بعد از دوره امامت امام رضا علیه السلام و بدنبال ضعف حکومت عباسی و انتقال سریع خلافت از خلیفه ای به خلیفه ای دیگر، مخالفین حکومت بویژه شیعیان بتدریج در ممالک اسلامی قدرت بیشتری یافتند تا آنکه در عصر امامت امام عسکری شیعه به صورت یك قدرت عظیم درآمده بود که حكومت هیچ یك از عباسیان را مشروع نمى دانست و معتقد بود امامت فقط در فرزندان على علیه السلام جریان دارد و در آن زمان هم مهمترین و برجسته ترین شخصیت این خاندان، امام حسن عسكرى علیه السلام بوده است.
- مهدی موعود از نسل امام عسکری است:
خاندان عباسى، طبق اخبار متواتره که از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم پیوسته نقل می شد، مى دانستند که مهدى موعود عجل الله تعالی فرجه الشریف از نسل حضرت عسكرى علیه السلام خواهد بود، لذا تلاش فراوانی داشتند تا با مراقبت پیوسته از او بتوانند بر فرزند او دست یابند و او را به قتل برسانند و همین عامل باعث شده بود که امام عسکری علیه السلام ولادت فرزند عزیز و جانشینش را از همه مخفی نموده و تنها گروه اندکی از خواص شیعه از این مولود پاک باخبر بودند.
شیخ طوسی معتقد است که این شرایط بسیار سخت و اصرار بر مخفی نگه داشتن ولادت امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف موجب شد که امام عسگری علیه السلام، در وصیت نامه خود، تمام موقوفات و صدقاتشان را به مادرشان حُدیث خاتون حواله دهند.
آن حضرت همچنین بدلیل مراقبت حکومت عباسی و محدودیت شدیدی که با آن روبه‌رو بود، بیشتر اوقات از طریق نمایندگان خود و یا از راه نامه‌نگاری با شیعیان ارتباط می گرفت و در برخی مواقع از اینکه شیعیان او را ببینند و به او سلام کنند منع می کرد.
یكى از یاران امام به نام «احمد بن اسحاق» مى گوید: به حضور امام رسیدم و از او درخواست كردم كه چیزى بنویسد و من خط او را ببینم تا اگر نامه ى از او رسید، خطش را بشناسم. امام فرمود: «خط من، گاهى با قلم باریك و گاهى با قلم پهن است، اگر چنین تفاوتى مشاهده كردى نگران نباش.» همچنین یكى دیگر از یاران امام مى گوید: ما گروهى بودیم كه وارد سامرّاء شدیم و مترصد روزى بودیم كه امام از منزل خارج شود تا بتوانیم او را در كوچه و خیابان ببینیم. در این هنگام نامه اى به این مضمون از طرف امام به ما رسید: «هیچ كدام بر من سلام نكنید، هیچ كس از شما به سوى من اشاره نكند، زیرا برى شما خطر جانى دارد!.»
اقدامات ویژه برای آماده سازی شیعه برای ورود به عصر غیبت
امام عسکری علیه السلام علی رغم همه محدودیت ها و فشارهائی که از سوی حکومت عباسی متوجه او بود هرگز از آماده سازی شیعه برای ورود به عصر غیبت غافل نشد و به همین منظور دست به اقدامات خاص، جدید و تأثیر گذاری زد که پذیرش حکومت امام غائب را برای کسانی که برای اولین بار با این پدیده مواجه هستند آسان نماید. در اینجا به عنوان نمونه به چند مورد از آنها اشاره می کنیم:
- سخن گفتن با اصحاب خود از پسِ پرده
- انجام بیشتر فعالیت‌ها توسط وکیلان و نمایندگان خاص آن حضرت
- تشویق فقهاء برای اجتهاد و تشویق مردم به تقلید از فقهاء
آن حضرت تلاش فراوانی داشت تا با تشویق فقهاء به اجتهاد در مسائل فقهی و نیز ترغیب مردم به تقلید از آنان، شرایطی را فراهم کند که شیعیان در دوران غیبت امام معصوم علیه السلام در فهم مسائل دینی سرگردان نشوند.
ایشان در همین زمینه، اندکی از رویه پدران معصوم خود در پاسخ به فقهاء و محدثین فاصله گرفت تا آنان را برای تشویق به اجتهاد در دوران غیبت آماده سازد که موارد زیر بخشی از این تغییر رویه است:
- بیان ناقص پاسخ سوال های فقهی
برخی از علمای شیعه از جمله مدرسی طباطبایی بر این باور است که امام عسکری علیه السلام برای آموزش نحوه حل مسائل علمی، گاه پاسخ سؤال‌های فقهی را به صورت کامل بیان نمی‌کرد.
- اکتفاء به بیان قاعده‌ای کلی
بر اساس این رویکرد، امام عسکری علیه السلام در واقع می خواهد به فقهاء عصر خود بفهماند که از این پس لازم است با استفاده از این قواعد کلی و از طریق اجتهاد به پاسخ احکام دینی و فقهی خود برسند.
- ارجاع به کتب حدیث شیعه
برخی اوقات امام عسکری علیه السلام بجای پاسخ مستقیم به پرسش‌های فقهی مردم، مراجعه به کتاب‌های حدیثی شیعه را توصیه می نمود.
بدین ترتیب و با این اقدامات بی سابقه، امام عسکری علیه السلام به آموزش جامعه شیعه پرداخت تا مشکلات و مسائل فقهی و عقیدتی خود را بدون نیاز به مراجعه به امام حاضر حل کند.
دشوارترین کاری که امام عسکری علیه السلام به عنوان پدر امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف مسئولیت آن را بر عهده داشت، این بود که مردم را قانع سازد زمان غیبت فرا رسیده است و تنفیذ آن امر در شخص فرزندش امام مهدی مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف صورت گرفته است. فهم این مطلب برای فردی عادی، امری دشوار بود، زیرا امکان داشت ایمان آن فرد ناگهان متزلزل گردد.