مقاله این هفته را به مناسبت روز میلاد با سعادت حضرت علی اکبر فرزند برومند سالار شهیدان ابا عبدالله الحسین علیهما السلام، که به عنوان روز جوان نیز معرفی شده است به بحث در باره جوانان و حضور معنویت در زندگی آنان اختصاص می دهیم.
تعریف معنویت
معنویت به مجموعه‌ای از باورها، احساسات و تجربیات درونی اطلاق می‌شود که به فرد کمک می‌کند معنا و هدفی برای زندگی خود بیابد. معنویت مسیری برای شناخت بهتر خود، جستجوی هدف زندگی، ارتباط با یک حقیقت برتر، و درک عمیق‌تر از جهان اطراف است. معنویت می‌تواند در قالب دین، باورهای اخلاقی، تأملات فلسفی، تجربه‌های درونی، یا حتی درک زیبایی و هماهنگی در طبیعت و روابط انسانی تجلی یابد. اما در نهایت، هدف آن کمک به انسان برای یافتن معنا، رشد اخلاقی، و زندگی‌ای پر از عشق و آرامش است.
اهمیت معنویت در زندگی انسان
معنویت یکی از اساسی ترین ابعاد زندگی انسان است که بر جنبه‌های مختلف فردی و اجتماعی زندگی وی تأثیر می‌گذارد. این بُعد از زندگی بخاطر همراهی با ارزش هایی همچون صداقت، مهربانی، گذشت و همدلی تأثیرات عمیقی بر آرامش روانی، اخلاق، روابط اجتماعی و حتی سلامت جسمی دارد. داشتن یک نگرش معنوی به زندگی و ارتباط با یک نیروی برتر، خواه از طریق دعا، مراقبه، تجربه های درونی و شهودی و یا دیگر اعمال معنوی، می‌تواند به فرد کمک کند تا در مواجهه با بحران‌ها و سختی‌های زندگی، تاب‌آوری بیشتری داشته و در برابر چالش‌ها مقاوم‌تر باشد، معنا و هدفی والا برای زندگی خود بیابد و در نهایت، به رضایت و آرامش درونی بیشتری دست یابد.
چالش ها و فرصت های پیش روی جوانان در حوزه معنویت
در دنیای مدرن، جوانان با چالش‌های متعددی در مسیر رشد معنوی خود روبه‌رو هستند، چالش هائی نظیر نفوذ فرهنگ مصرف گرائی، گسترش فناوری و وابستگی افراطی به شبکه های اجتماعی و تمرکز بیش از حد جامعه مدرن بر مادی‌گرایی، لذت‌گرایی و موفقیت‌های اقتصادی، موجب می شود بسیاری از جوانان احساس کنند که ارزش‌های مادی بر معنویت اولویت دارد و به همین دلیل، از توجه به رشد روحی و اخلاقی خود غافل می‌شوند. همچنین در برخی جوامع، فاصله گرفتن از آموزه‌های دینی و سنتی به دلیل تغییرات فرهنگی و اجتماعی، باعث کاهش گرایش جوانان به معنویت شده است. برخی از آنها دین و معنویت را کهنه و ناسازگار با زندگی مدرن می‌دانند و در نتیجه، از آن دوری می‌کنند.
اما با وجود همه چالش های پیش رو که بخشی از آن ها را یادآور شدیم، فرصت‌های بسیاری نیز برای تعمیق باورها و ارزش‌های معنوی‌شان وجود دارد. فرصت هائی نظیر دسترسی آسان به منابع معنوی و دینی و استفاده آگاهانه از فناوری، افزایش گرایش به معنویت و بازگشت به ارزش های اخلاقی، شرکت در فعالیت‌های اجتماعی و جستجوی معنا در زندگی، از جمله راه‌هایی هستند که می‌توانند به تقویت معنویت در جوانان کمک کنند.
نقش معنویت در شکل گیری هویت جوانان
هویت، به درک و شناخت فرد از خود و جایگاهش در جهان اطلاق می‌شود. این مفهوم شامل ارزش‌ها، باورها، احساسات و اهداف فرد است که در طول زمان شکل می‌گیرد.
شکل گیری هویت یکی از مهم ترین و پیچیده ترین مراحل زندگی هر فرد، به ویژه در دوره جوانی است. در این دوره، فرد به دلیل مواجهه با چالش‌های متعدد در مسیر شناخت خود و تعیین اهداف و معنای زندگی، در تلاش مضاعف است تا هویت و ارزش‌های خود را تعریف کند.
پاسخ به سؤال معنای زندگی و ورود به حوزه معنویت می تواند نقش بسیار مهمی در این فرآیند ایفا کند و به جوانان در شکل گیری هویتی سالم، پایدار و معنادار کمک کند.
در زیر به برخی از پازل هایی اشاره می شود که نتیجه حضور معنویت در زندگی جوانان بوده و تصویر هویت آنان را تکمیل می کند.
خودشناسی: برخورداری از معنویت، جوانان را وادار به تفکر عمیق درباره خود، ارزش‌ها، استعدادها و علایقشان می‌کند. این خوداندیشی، به آنها کمک می‌کند تا نقاط قوت و ضعف خود را شناسایی کنند و درک بهتری از هویت فردی خود داشته باشند. این امر همچنین سبب افزایش توان و کاهش سردرگمی آنان در مواجهه با چالش‌های زندگی می‌شود. خداوند متعال در قرآن کریم خطاب به اهل تقوی و معنویت چنین می فرماید: “وَفِي أَنفُسِكُمْ أَفَلَا تُبْصِرُونَ”[1] ، «و در وجود خود شما نیز آیاتی است، آیا نمی‌بینید؟». این آیه به تأمل در درون خویش و شناخت خود اشاره دارد که پایه و اساس خودشناسی است.
هدفمندی: یافتن پاسخ به سوال معنای زندگی، به جوانان احساس هدفمندی و جهت‌دار بودن می‌دهد. وقتی آنها بدانند که برای چه چیزی در زندگی تلاش می‌کنند، انگیزه بیشتری برای پیشرفت و رسیدن به اهداف خود خواهند داشت. قرآن کریم برای کمک به درک هدفمندی زندگی، به بیان هدف خلقت اشاره می کند و می فرماید: “وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ”[2]، « و جن و انس را جز برای آنکه مرا بپرستند نیافریدم»، آنگاه بوسیله آیه زیر، به توبیخ کسانی می پردازد که از درک حقیقت برتر و هدفمندی جهان خلقت باز ماندند. “أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّمَا خَلَقْنَاكُمْ عَبَثًا وَأَنَّكُمْ إِلَيْنَا لَا تُرْجَعُونَ”[3] ، آیا پنداشتید که شما را بیهوده آفریده‌ایم و اینکه به سوی ما بازگردانده نمی‌شوید؟» این آیات و همچنین روایات فراوانی که در این زمینه وارد شده با صراحت بر این نکته تأکید دارد که زندگی باید با هدف باشد و اعمال ما در این دنیا بر آخرت تأثیر می‌گذارد.
کشف ارزش‌های بنیادین: پاسخ به سوال معنای زندگی، معمولا با کشف ارزش‌های بنیادین فرد همراه است. جوانان در این مسیر، ارزش‌هایی مانند عشق، عدالت، آزادی، حق گوئی، نیکو کاری، خلاقیت و معنویت را شناسایی می‌کنند و این ارزش‌ها، چارچوبی برای تصمیم‌گیری‌ها و انتخاب‌های آنها در زندگی فراهم می‌کنند. آیات و روایات زیادی داریم که بر این ارزش ها تأکید دارند و ما در اینجا به عنوان نمونه تنها به یک آیه و یک حدیث از پیامبر مکرم اسلام صلی الله علیه و آله و سلم اشاره می کنیم. “يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَقُولُوا قَوْلًا سَدِيدًا”[4]، « ای کسانی که ایمان آورده‌اید! از خدا پروا کنید و سخن استوار گویید». “إِنَّ أَحَبَّ النَّاسِ إِلَى اللَّهِ أَنْفَعُهُمْ لِلنَّاسِ”،[5] «محبوب‌ترین مردم نزد خدا، سودمندترین آنها برای مردم است».
افزایش مسئولیت‌پذیری و اخلاق مداری: قرآن کریم بر مسئولیت پذیری فردی و اجتماعی پیروان خود تأکید فراوانی دارد و در این زمینه به سخن بسیار دقیقی اشاره می کند و می فرماید: “وَلَا تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ كُلُّ أُولَٰئِكَ كَانَ عَنْهُ مَسْئُولًا”[6]، «و از چیزی که به آن علم نداری پیروی مکن؛ زیرا گوش و چشم و قلب، همه مورد بازخواست قرار می‌گیرند». وقتی جوانان به درک عمیقی از معنای زندگی خود می‌رسند، این آیه در زندگی شان تجلی بهتری خواهد داشت و احساس مسئولیت بیشتری در قبال زندگی خود و جامعه پیدا می‌کنند. آنها می‌دانند که زندگی‌شان مهم است و می‌توانند تاثیر مثبتی بر جهان اطراف خود داشته باشند. جوانان دارای هویت معنوی، نسبت به مسائل اخلاقی و اجتماعی حساس‌تر و دارای حس مسئولیت پذیری بیشتری هستند و این امر موجب کاهش رفتارهای پرخطر و افزایش مشارکت مثبت در جامعه می‌شود.
انعطاف‌پذیری: جستجوی معنای زندگی، یک سفر دائمی است و ممکن است پاسخ‌ها در طول زمان تغییر کنند. این فرآیند، به جوانان کمک می‌کند تا انعطاف‌پذیر باشند و با تغییر شرایط، بتوانند معنای جدیدی برای زندگی خود پیدا کنند. آیات پنجم و ششم سوره انشراح بیانگر لزوم انعطاف پذیر بودن در برابر مشکلات زندگی است: “فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْرًا إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْرًا”، «پس بدان که قطعاً با سختی آسانی است؛ آری، با سختی آسانی است. همچنین در جای دیگر، به اهمیت پذیرش تغییرات و ناملایمات زندگی و اعتماد به حکمت الهی اشاره دارد و می فرماید: “وَعَسَىٰ أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئًا وَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَعَسَىٰ أَنْ تُحِبُّوا شَيْئًا وَهُوَ شَرٌّ لَكُمْ وَاللَّهُ يَعْلَمُ وَأَنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ”، « و بسا چیزی را ناخوش دارید و آن برای شما خوب باشد و بسا چیزی را دوست دارید و آن برای شما بد باشد و خدا می‌داند و شما نمی‌دانید».
راهکارهای تقویت معنویت در جوانان
- آموزش و ترویج ارزش‌های معنوی در خانواده و مدارس
“وَأْمُرْ أَهْلَكَ بِالصَّلَاةِ وَاصْطَبِرْ عَلَيْهَا”[7]، « و خانواده‌ات را به نماز فرمان ده و بر انجام آن شکیبا باش». این آیه بر نقش خانواده در ترویج معنویت و آموزش ارزش‌های دینی تأکید دارد.
- تقویت باورهای دینی و اخلاقی از طریق مطالعه و تعمق در مسائل معنوی
“إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ لَآيَاتٍ لِأُولِي الْأَلْبَاب”[8] ، «به راستی که در آفرینش آسمان‌ها و زمین و در آمد و شد شب و روز، نشانه‌هایی برای خردمندان است».
- تشویق به انجام اعمال معنوی مانند دعا، نیایش و خدمت به دیگران
قرآن کریم خودش در این زمینه یک مشوق تمام عیار بوده و ضمن تأکید بر انجام اعمال معنوی از جمله دعا و نیایش، چنین می فرماید: “وَإِذَا سَأَلَكَ عِبَادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ”[9]، «و هنگامی که بندگانم از تو درباره من بپرسند، بگو که من نزدیکم؛ دعای دعا‌کننده را هنگامی که مرا بخواند، اجابت می‌کنم».
- ایجاد محیط‌های سالم و معنوی در جامعه برای رشد باورهای مثبت
“إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ”،[10] «مؤمنان با یکدیگر برادرند، پس میان برادرانتان صلح برقرار کنید». همانطور که ملاحظه می شود این آیه بر نقش جامعه و همدلی در ایجاد محیطی سالم و معنوی تأکید دارد.
- معرفی الگوهای الهام‌بخش
آشنا سازی جوانان با افرادی که زندگی معناداری دارند و در مسیر ارزش‌های انسانی حرکت می‌کنند نقش بسیار مهمی در معنا دهی زندگی آنان خواهد داشت. قرآن کریم در این زمینه الگوهای شایسته ای را معرفی کرده است: “لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ”[11]، « به راستی که برای شما در سیره رسول خدا سرمشقی نیکوست». “وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ إِبْرَاهِيمَ إِنَّهُ كَانَ صِدِّيقًا نَبِيًّا”،[12] « و در این کتاب، از ابراهیم یاد کن، که او راستگو و پیامبر بود».
- حمایت و احترام گذاشتن به جوانان در مسیر جستجوی معنویت
یافتن معنای زندگی، یک سفر شخصی و منحصر به فرد است. هر فرد، باید پاسخ خود را بر اساس ارزش‌ها، باورها و تجربیات خود پیدا کند. اما با حمایت و راهنمایی، می‌توان به جوانان در این مسیر مهم کمک کرد.
“إِذْ أَوَى الْفِتْيَةُ إِلَى الْكَهْفِ فَقَالُوا رَبَّنَا آتِنَا مِن لَّدُنكَ رَحْمَةً وَهَيِّئْ لَنَا مِنْ أَمْرِنَا رَشَدًا”،[13] « بیاد کن هنگامی را که آن جوانان در غار پناه گرفتند و گفتند: پروردگارا! رحمتی از نزد خود به ما عطا کن، و برای ما در کارمان زمینه هدایتی فراهم آور».
نتیجه بحث: معنویت نقش اساسی در شکل‌گیری هویت، هدفمندی و رشد اخلاقی جوانان ایفا می‌کند. با وجود چالش‌هایی مانند گسترش مادی‌گرایی و فاصله گرفتن از ارزش‌های دینی، فرصت‌های متعددی برای تقویت باورهای معنوی از طریق آموزش، الگوهای الهام‌بخش و محیط‌های سالم وجود دارد. معنویت به جوانان کمک می‌کند تا با خودشناسی، مسئولیت‌پذیری و انعطاف‌پذیری، زندگی‌ای معنادار و متعالی داشته باشند. حمایت خانواده، جامعه و نهادهای آموزشی در این مسیر می‌تواند زمینه‌ساز تربیت نسلی آگاه، اخلاق‌مدار و پایدار در ارزش‌های انسانی باشد.
سید هاشم موسوی
[1] . سوره ذاریات، آیه 21.
[2] . سوره ذاریات، آیه 56.
[3] . سوره مؤمنون، آیه 115.
[4] . سوره احزاب، آیه 70.
[5] . کنزالعمال، حدیث 43170
[6] . سوره إسراء ، آیه 36.
[7] . سوره طه، آیه 132.
[8] . سوره آل‌عمران، آیه 190.
[9] . سوره بقره، آیه 186.
[10] . سوره حجرات، آیه 10.
[11] . سوره احزاب، آیه 21.
[12] . سوره مریم، آیه 41.
[13] . سوره کهف ، آیه 10.
