قسمت اول
ارزشهای اسلامی به مجموعهای از اصول اخلاقی، رفتاری و اعتقادی اشاره دارند که بر اساس تعالیم قرآن کریم، سنت پیامبر اکرم (صلیاللهعلیهوآلهوسلم) و آموزههای اهلبیت (علیهمالسلام) تدوین شدهاند. این ارزشها نقشی اساسی و راهبردی در تمامی جنبههای فردی و اجتماعی زندگی انسان ایفا میکنند.
در این میان، خانواده در جامعه اسلامی بهعنوان بنیادیترین نهاد اجتماعی، نقشی کلیدی در ساختار و پایداری جامعه دارد و بهشدت از ارزشهای حاکم بر آن جامعه تأثیر میپذیرد. بنابراین، بررسی تأثیر ارزشهای اسلامی بر حفظ و تقویت بنیان خانواده و پاسخ به این پرسش که «آیا فرهنگ اسلامی و تعالیم دینی، اصول و ارزشهایی را برای استحکام و دوام خانواده ارائه کردهاند؟» ضرورتی انکارناپذیر پیدا میکند.
بر همین اساس، در این پژوهش کوتاه تلاش میکنیم تا با بهرهگیری از آیات قرآن، روایات اسلامی و نمونههای عینی، به برخی از ارزش های اسلامی اشاره نموده و رویکرد آنها در حفظ بنیان خانواده را بررسی و تحلیل کنیم.
ایمان و توحید
ایمان به خداوند و توحید، پایه و اساس تمامی ارزشهای اسلامی است و بهعنوان جهتدهنده اصلی به اعمال و رفتار انسان، جایگاه ویژهای در تعالیم اسلامی دارد. ایمان نهتنها باعث هدایت انسان به سوی مسیر صحیح میشود، بلکه نقش تعیینکنندهای در تربیت اخلاقی و اجتماعی افراد نیز دارد.
یکی از آیات قرآن کریم که به روشنی اهمیت ایمان را نشان میدهد، آیه 257 سوره بقره است: « اللَّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا يُخْرِجُهُم مِّنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ …»، « خدا سرپرست و یار کسانی است که ایمان آوردهاند؛ آنان را از تاریکیها به سوی نور بیرون میبرد.»
همچنین در آیه 25 همین سوره، به پاداش ایمان و عمل صالح برای مؤمنین اشاره شده است: « وَبَشِّرِ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أَنَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ …»، « و کسانی را که ایمان آوردهاند و کارهای شایسته انجام دادهاند، مژده ده که بهشتهایی ویژه آنان است که از زیرِ [درختانِ] آن نهرها جاری است.»
این آیه نشان میدهد که ایمان، در کنار عمل صالح، زمینهساز سعادت اخروی و دنیوی است. ایمان به خداوند، آرامش درونی، اعتماد متقابل و تعهد را در افراد تقویت میکند؛ ویژگیهایی که در ایجاد و حفظ روابط پایدار و عمیق میان آن ها نقشی حیاتی دارند.
توحید و ایمان به خداوند به روشهای زیر بنیان خانواده را تقویت میکند:
- با ایجاد ارزشهای مشترک میان اعضای خانواده
ایمان به خداوند موجب دستیابی به ارزش های مشترکی همچون محبت، صبر، و احترام متقابل در بین اعضای خانواده می شود که این ارزش ها این اجتماع کوچک را حول محور خود متحد می سازد. این ارزشها، همانند چراغی راهنما، به اعضای خانواده کمک میکنند تا در مواجهه با چالشهای زندگی، رویکردی هماهنگ و پایدار داشته باشند.
در قرآن کریم، خداوند محبت و مهربانی را بهعنوان پایههای اصلی زندگی زناشویی معرفی کرده است: «وَجَعَلَ بَیْنَکُمْ مَوَدَّةً وَرَحْمَةً»[1]، « در میان شما دوستی و مهربانی قرار داد».
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) میفرمایند: «خَيرُكُم خَيرُكُم لِأَهلِهِ وَأَنَا خَيرُكُم لِأَهلي»، « بهترين شما كسى است كه براى خانوادهاش بهتر باشد و من بهترين شما نسبت به خانوادۀ خود هستم.»[2]
این حدیث نشان میدهد که محبت و رفتار نیکو با خانواده، معیار سنجش ایمان است. گذشت و عفو در برابر خطاهای یکدیگر نیز از توصیههای مهم اسلامی است که به تقویت روابط خانوادگی کمک میکند.
در مورد صبر هم به عنوان یکی دیگر از این ارزش های مشترک می توان گفت که صبر در خانواده به اعضا کمک میکند تا در برابر مشکلات، اختلافات و سختیها خویشتنداری کنند و به جای واکنشهای آنی، با آرامش و تدبیر به حل مسائل بپردازند. این ویژگی فضای محبت و همدلی را حفظ کرده و از فروپاشی روابط جلوگیری میکند.
خداوند متعال در قرآن کریم[3] خودش را یار و همراه کسانی می داند که در برابر مشکلات صبوری بخرج می دهند. می فرماید: « إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ»، این باور به افراد خانواده کمک میکند تا در برابر سختیها و مشکلات خانوادگی پایداری کنند و به لطف و عنایت الهی امیدوار باشند.
- با تقویت حس مسئولیتپذیری در برابر خداوند
اسلام حقوق و مسئولیتهای مشخصی برای هر یک از اعضای خانواده تعیین کرده و از آنان خواسته که با همدلی و درک متقابل پایداری خانواده را تضمین کنند. در حدیثی از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) آمده است: « ألا كُلُّكُم راعٍ و كُلُّكُم مَسؤولٌ عَن رَعِيَّتِه ؛…. ، وَالرَّجُلُ راعٍ عَلى أَهلِ بَيتِهِ و هُوَ مَسؤولٌ عَنهُم ، وَ المرأةُ راعِيةٌ عَلى بَيتِ بَعلِها و وُلدِهِ و هِيَ مَسؤولَةٌ»[4] ، «بدانيد كه همه شما مسئوليد و همه شما نسبت به زيردستانش بازخواست مى شويد …..، مرد ، سرپرست خانواده است و نسبت به آنان ، بازخواست مى شود و زن ، مسئول خانه شوهر و فرزندان اوست و در برابر آنان ، بازخواست مى شود».
این حدیث به مسئولیت متقابل اعضای خانواده اشاره دارد. مرد بهعنوان سرپرست خانواده، وظیفه تأمین نیازهای مادی و معنوی خانواده را دارد، درحالیکه زن نیز نقش مدیریت داخلی خانه و پرورش نسل آینده را بر عهده دارد.
ایمان به خداوند مسئولیتپذیری را در افراد از جمله اعضای خانواده تقویت میکند. این مسئولیت می تواند شامل مسئولیت وی در مقابل خداوند، خودش و یا دیگران باشد. اعضای خانواده که به خدا ایمان دارند، نقشها و وظایف خود را با صداقت و تعهد بیشتری انجام می دهند و أساسا باور به اینکه انسان در برابر خداوند مسئول است، او را به پرهیز از ظلم و بیعدالتی نسبت به همه بویژه اعضای خانواده اش وادار میکند. پدر و مادر به تربیت صحیح فرزندان متعهد میشوند و فرزندان نیز به احترام به والدین پایبند میمانند. این همدلی و درک متقابل در زندگی الگو های معرفی شده دینی از جمله حضرت زهرا (سلام الله علیها) و امام علی (علیه السلام) به فراوانی دیده می شود.
- با توصیه به حل اختلافات بر اساس آموزههای الهی
ایمان به خداوند به افراد خانواده کمک میکند تا در مواجهه با اختلافات، به جای خشم یا جدایی، به حل مسالمتآمیز مشکلات بپردازند. آموزههایی نظیر عفو و گذشت، که از ارزش های کلیدی اسلام است و در قرآن و سنت نیز بر آن تأکید فراوان شده، نقش مهمی در حل اختلافات و ایجاد آرامش در خانواده دارد. قرآن کریم با در نظر گرفتن نقش مهم عفو و گذشت، به مؤمنین چنین توصیه میکند: « فَاصْفَحِ الصَّفْحَ الْجَمِيلَ»[5]، « پس در برابر ناملایماتی که دیگران سر راهت ایجاد می کنند گذشتی کریمانه داشته باش.» این ارزش به مؤمنان کمک میکند تا از کینهها و دشمنیها رها شوند و زندگی آرامی داشته باشند.
- با ایجاد هدف و معنا در زندگی خانوادگی
داشتن هدف و معنا در زندگی خانوادگی، اعضا را حول یک محور مشترک متحد میکند و انگیزهای برای همکاری، تلاش، و غلبه بر چالشها فراهم میآورد. این هدف میتواند تربیت فرزندان صالح، خدمت به جامعه، یا ایجاد محیطی امن و آرام باشد. به عنوان نمونه خانوادهای که هدف خود را تربیت فرزندان موفق و اخلاقمدار قرار داده است، در بحرانهای مالی یا عاطفی، با تحمل و همکاری بیشتر عمل میکند تا فرزندان تحت تأثیر عوامل منفی قرار نگیرند. این هدف مشترک، پیوند میان اعضا را قویتر میکند.
ایمان به خداوند به زندگی خانوادگی معنا و هدف میبخشد. اعضای خانواده با ایمان به خدا، زندگی خود را بر محور رضایت الهی و دستیابی به آرامش معنوی بنا مینهند.
نتیجه
ارزشهای اسلامی با تکیه بر ایمان، توحید و اخلاقیات، نقش محوری در تقویت بنیان خانواده دارند. این اصول با ایجاد ارزشهای مشترک، تقویت حس مسئولیتپذیری، توصیه به حل اختلافات بر مبنای گذشت و آموزههای الهی، و تعیین اهداف مشترک، فضایی از محبت، همدلی و پایداری را در خانواده ایجاد میکنند. چنین رویکردی خانواده را به یک نهاد مستحکم و مؤثر در جامعه تبدیل میسازد.
سید هاشم موسوی
[1] . سوره روم، آیه 21.
[2] . سنن ترمذی، حدیث 3895
[3] . سوره بقره، آیه 153.
[4] . صحيح مسلم : ج 3 ص 1459 ح 20 ، سنن أبي داوود : ج 3 ص 130 ح 2928.
[5] . سوره حجر، آیه 85